biocenoza
Biocenoza — Biocenoza – powiązany wzajemnymi zależnościami zespół organizmów żywych zamieszkujących dane siedlisko przyrodnicze. Biocenoza to żywa część ekosystemu – obejmuje wszystkie populacje i gatunki organizmów zwierzęcych i roślinnych oraz mikroorganizmów, które zasiedlają określony biotop. Organizmy te połączone są przede wszystkim wzajemnymi zależnościami pokarmowymi oraz wewnątrzgatunkową i międzygatunkową konkurencją. Już sama etymologia pojęcia „biocenoza” wskazuje na aspekt relacyjny – bios z greckiego oznacza życie, a koinós to wspólny. Biocenoza i biotop razem tworzą ekosystem.
Biocenozę tworzy fitocenoza, czyli ogół gatunków roślinnych występujących w biotopie, jak i zoocenoza – wszystkie populacje zwierząt. Ważną funkcję w kształtowaniu biocenozy pełnią też mikroorganizmy, np. bakterie. Fitocenoza i zoocenoza danej biocenozy wyróżniają się pewną niepowtarzalnością i odrębnością w porównaniu do biocenoz sąsiadujących.
Trzy podstawowe grupy organizmów, które tworzą i regulują biocenozę to:
- producenci – organizmy samożywne, głównie rośliny zielone, stanowiące pokarm dla konsumentów I i wyższych rzędów. Są samożywne – pozyskują substancje odżywcze syntezując je z martwej materii organicznej przy udziale energii świetlnej i chemicznej
- konsumenci – organizmy cudzożywne, odżywiające się wyłącznie roślinnością lub roślinnością i innymi zwierzętami (drapieżcy
- reducenci – grupa organizmów zwanych także destruentami. Zaliczają się do nich przede wszystkim bakterie oraz grzyby, które odżywiają się martwą materią organiczną – ściółką, obumarłymi częściami roślin i zwierząt, odchodami – inaczej detrytusem. Reducenci odgrywają pierwszoplanową rolę w ciągłości procesów życiowych biocenozy. Żerując na martwej materii organicznej, przekształcają ją do prostych związków nieorganicznych, które następnie pozostają do dyspozycji organizmów roślinnych. Rośliny otrzymują w ten sposób składniki odżywcze, mogą wzrastać i mnożyć się oraz stanowią pokarm dla gatunków z wyższych poziomów troficznych. Proces ten nazywa się obiegiem materii w przyrodzie.
Strukturę biocenozy oraz charakter przepływu materii przedstawia się graficznie za pomocą łańcuchów i sieci pokarmowych oraz piramid ekologicznych. Detrytus jest przetwarzany przez reducentów na każdym poziomie troficznym.
Poza powiązaniami pokarmowymi, biocenoza tworzy układ zależności także ze względu na zachodzącą wewnątrz konkurencję. Konkurencja może być wewnątrzgatunkowa lub istnieć między różnymi gatunkami, dotyczy jednakże tych samych czynników, niezbędnych organizmom do przetrwania. Zalicza się tu nie tylko pokarm, ale też dostęp do światła, tlenu czy przestrzeni, w której dany gatunek może swobodnie egzystować. Poszczególne gatunki danej biocenozy funkcjonują w oparciu o zależności antagonistyczne (np. konkurencja, pasożytnictwo, drapieżnictwo), ale też nieantagonistyczne (np. komensalizm czy symbioza).
Cechy biocenoz:
- trwałość w czasie – ekosystem potrzebuje mnóstwa czasu na ukształtowanie się i utrwalenie;
- zdolność do samoregulacji;
- znajduje się w stanie homeostazy, czyli dynamicznej równowagi – biocenoza wraz z biotopem dąży do osiągnięcia stabilności ekologicznej, zwanej też klimaksem, równowagą biocenotyczną lub biologiczną. Osiągnięcie klimaksu umożliwiają procesy samoregulacji, które sprawiają, że biocenoza nie ulega znaczącym zmianom ilościowym i jakościowym. Oznacza to, że liczba przedstawicieli poszczególnych poziomów troficznych pozostaje względnie taka sama i może się wahać jedynie w niewielkim stopniu;
- zdolność do sukcesji lub rozwoju – przy powolnych i ukierunkowanych zmianach, biocenoza może ulegać sukcesji lub przekształcać się w określony sposób. Prowadzą ku temu długotrwałe i systematyczne zmiany warunków i czynników abiotycznych ekosystemu;
- istnienie wzajemnych, sensownych powiązań między gatunkami – jeśli jakieś siedlisko jest zbiorem przypadkowo dobranych gatunków, mówimy wówczas nie o biocenozie, ale o układzie biotycznym. W układzie biotycznym mało prawdopodobne jest osiągnięcie równowagi biologicznej.
Biocenozy mogą mieć charakter naturalny lub sztuczny. Przykładem biocenozy utworzonej sztucznie jest ogród lub park, natomiast za biocenozę naturalną uznamy las, jezioro czy pustynię. Specyficznym typem biocenozy jest agrocenoza, czyli biocenoza uprawna. Jest ona środowiskiem życia stworzonym sztucznie, na potrzeby terenów użytkowanych rolniczo.
Ma ona bardzo niewielki potencjał samoregulacji i jest dosyć uboga. Kształtowanie się w jej obrębie równowagi jest utrudnione poprzez działalność człowieka, skutkiem czego agrocenoza często jest atakowana przez szkodniki. Bogatsze i częściej wymykające się spod kontroli rolników są uprawy wieloletnie.
