półpustynia
Półpustynia – obszar leżący na niskich szerokościach geograficznych kuli ziemskiej w strefach gorących i suchych klimatów zwrotnikowych i klimatów podzwrotnikowych, stanowiący pas przejściowy między pustyniami gorącymi i sawannami (tzw. półpustynie gorące) bądź leżący na umiarkowanych szerokościach geograficznych kuli ziemskiej w strefie suchych klimatów kontynentalnych, stanowiący pas przejściowy między pustyniami chłodnymi i stepami (tzw. półpustynie chłodne). Półpustynia charakteryzuje się niską sumą opadów atmosferycznych w ciągu roku (do 250 mm), obecnością słabo rozwiniętej i nieregularnej sieci cieków wodnych (często epizodycznych) ze jeziorami słonymi, ubogimi glebami z niską zawartością próchnicy (np. gleby kasztanowe) lub wysoką zawartością soli (np. sołońce, sołonczaki) i skąpą pokrywą roślinną składającą się głównie z roślin sucholubnych (kserofitów) (suchorośli, sukulentów), słonorośli (halofitów), roślin efemerycznych (efemerofitów) i gęstych zarośli krzewiastych.
Rozmieszczenie geograficzne
Półpustynie leżą głównie w strefie gorących i suchych klimatów zwrotnikowych i klimatów podzwrotnikowych na niskich szerokościach geograficznych kuli ziemskiej, gdzie stanowią pas przejściowy pomiędzy pustyniami gorącymi i sawannami (tzw. półpustynie gorące).
Obszary półpustyń gorących występują:
• w Afryce północnej (płd. obrzeża Sahary, tzw. Sahel) i południowej (Karru, Kotlina Kalahari,
obrzeża pustyni Namib);
• w Azji (obrzeża Zatoki Perskiej i Zatoki Omańskiej, płn. część Płw. Arabskiego, Wyżyna Armeńska,
Wyżyna Irańska);
• w Europie (płd.-wsch. część Hiszpanii, płd. Grecja, Cypr, Sycylia),
• w Ameryce Płn. (płd.-zach. stany USA, płn. część Meksyku, wyspy Antyli),
• w Ameryce Płd. (płaskowyż Sertão w płn.-wsch. Brazylii, zach. część równiny Gran Chaco
w Argentynie• w płn. i wsch. części Australii.
Półpustynie występują również na wyższych szerokościach geograficznych w obrębie strefy suchych klimatów podzwrotnikowych i umiarkowanych (głównie klimatów kontynentalnych), gdzie stanowią pas przejściowy pomiędzy pustyniami chłodnymi i zbiorowiskami roślinności trawiastej (np. stepami, preriami, pampasami) lub twardolistnej (tzw. półpustynie chłodne).
Obszary półpustyń chłodnych występują:
- w Afryce (północne i południowe obrzeża kontynentu);
- w zach. i środkowej Azji (środkowa Anatolia, góry Kopet-Dag, obrzeża pustyni Gobi, płaskowyż Ałaszan, Kotlina Dżungarska, Kotlina Cajdamska);
- w Europie (np. środkowa Hiszpania, Nizina Nadkaspijska),
- w zach. części Ameryki Północnej (Wielka Kotlina),
- w Ameryce Płd. (pobrzeża Oceanu Spokojnego, Patagonia);
- w płd. części Australii.
Klimat i gleby półpustynne
Półpustynie gorące leżą w strefie gorących i suchych klimatów zwrotnikowych i klimatów podzwrotnikowych o niskiej rocznej sumie opadów atmosferycznych (do 250 mm), wysokiej średniej temperaturze rocznej (> 20°C na obszarach zwrotnikowych; 10-20°C na obszarach podzwrotnikowych), wysokiej temperaturze miesiąca najcieplejszego (25-30°C) oraz dużych dobowych amplitudach temperatur. Półpustynie chłodne leżą w strefie suchych klimatów podzwrotnikowych i umiarkowanych cechujących się niską ilością opadów atmosferycznych w ciągu roku (250-500 mm), wysoką średnią temperaturą miesiąca najcieplejszego (20-30°C) oraz bardzo dużymi dobowymi i rocznymi amplitudami temperatur. Półpustynie mają słabo rozwiniętą i nieregularną sieć cieków wodnych (głównie epizodycznych) ze jeziorami słonymi.
Obszary półpustyń występują głównie na słabo wykształconych, cienkowarstwowych i łatwo przepuszczalnych glebach, ubogich w substancje biogenne (makroelementy, mikroelementy) i charakteryzujących się niewielką zawartością próchnicy (np. buroziemach, jasnych glebach kasztanowych). Gleby półpustynne zwykle są glebami silnie zasolonymi, zasobnymi w sole sodu (Na⁺), wapnia (Ca²⁺), magnezu (Mg²⁺) i potasu (K⁺) (np. sołońce, sołonczaki). Szczególnie dużą zawartość soli (np. węglanów, chlorków i siarczanów wapnia lub magnezu) wykazują również obniżenia terenu po wyschniętych słonych jeziorach. Podłoże jest drobnoziarniste lub gruboziarniste (np. piaszczyste, żwirowe, ilaste, skaliste). Gleby półpustynne pokryte są często powierzchniową warstwą soli (tzw. skorupą solną) złożoną z gipsów lub węglanów.
Roślinność półpustynna
Półpustynie są obszarami cechującymi się skąpą i rozproszoną pokrywą roślinną o niewielkiej różnorodności biologicznej, zajmującą zwykle 10-50% ich powierzchni. Roślinność półpustyń składa się z gatunków zdolnych do życia na obszarach suchych dzięki licznym adaptacjom umożliwiającym im przetrwanie długotrwałych okresów suszy. Przystosowania te polegają głównie na ograniczeniu utraty wody dzięki redukcji powierzchni organów transpiracyjnych, gromadzeniu wody w wyspecjalizowanych organach i efektywnym pobieraniu wody z gleby.
Roślinność półpustyni tworzą:
- suchorośla (sklerofity) – rośliny sucholubne (kserofity) ograniczające utratę wody poprzez zmniejszenie transpiracji w czasie suszy (np. redukcja lub całkowity brak liści, zwijanie lub składanie liści, wielowarstwowa skórka z kutykulą), pobierające wodę z głębszych warstw gleby przez silnie rozwinięty system korzeniowy (np. tamaryszki);
- rośliny gruboszowate (sukulenty) – rośliny sucholubne (kserofity) ograniczające utratę wody przez zmniejszenie transpiracji w czasie suszy (przekształcenie liści w ciernie), gromadzące i przechowujące wodę w miękiszu wodnym liści (tzw. sukulenty liściowe, np. agawy, aloesy) lub łodyg (tzw. sukulenty łodygowe, np. kaktusy, wilczomlecze);
- słonorośla (halofity) – rośliny przystosowane do życia w silnie zasolonych siedliskach, cechujące się wysokim ciśnieniem osmotycznym soku komórkowego, zdolnością do gromadzenia wody w tkankach i obecnością gruczołów liściowych lub łodygowych wydzielających nadmiar soli z ich organizmu; np. solanki, sodówki, łobody;
- rośliny efemeryczne (efemerofity) – jednoroczne rośliny zielne (terofity) o krótkim okresie wegetacyjnym ograniczonym wyłącznie do pory deszczowej, spędzające niekorzystny okres suszy w postaci nasion
Półpustynie gorące strefy klimatu zwrotnikowego i podzwrotnikowego porośnięte są głównie przez zróżnicowane gatunkowo zbiorowiska sukulentów, sucholubne i drobnolistne krzewy, półkrzewy i krzewinki oraz cierniste zarośla; w czasie krótkiej pory deszczowej pojawiają się efemeryczne rośliny zielne. Roślinność półpustyń chłodnych zdominowana jest przez gęste zarośla krzewiaste oraz zbiorowiska bylicowo-trawiaste; stosunkowo nieliczne są sukulenty.
Półpustynie kuli ziemskiej
Półpustynie afrykańskie
Półpustynie w Afryce porośnięte są głównie przez zbiorowiska sukulentów liściowych, np. aloesy (Aloë), grubosze (Crassula), i sukulentów łodygowych, np. karalumy (Caralluma), litopsy (Lithops), stapelie (Stapelia), wilczomlecze (Euphorbia). Powszechnie spotykane są suchoroślowe trawy kępkowe, np. ościce (Aristida), paluszniki (Digitaria), miłki (Eragrostis), rozplenice (Pennisetum). W głębi kontynentu występują zbiorowiska słonorośli (halofitów) reprezentowane przez przedstawicieli rodziny komosowatych (Chenopodiaceae), np. solanki (Salsola), sodówki (Suaeda), i rodziny szarłatowatych (Amaranthaceae), np. łobody (Atriplex). Zbiorowiska sucholubnych krzewów, krzewinek i półkrzewów zdominowane są przez gatunki z rodziny akantowatych (Acanthaceae), ogórecznikowatych (Boraginaceae) i zatwarowatych (Sterculiaceae). Terofity są nieliczne, np. diaskia (Diascia), dimorfoteka (Dimorphoteca).
Półpustynie azjatyckie
Obszary półpustynne Azji zdominowane są przez zbiorowiska złożone z różnych gatunków bylicy (Artemisia) (tzw. pustynie bylicowe) z niewielką domieszką sucholubnych traw, np. jęczmienia bulwiastego (Hordeum bulbosum), kostrzewy walezyjskiej (Festuca valesiaca), perzyka (Agropyron cristatumChondrilla), czyśćca (Stachys), dziewanny (Verbascum), zapaliczki (Ferula), żeleźniaka (Phlomis); oraz krzewów z rodziny szarłatowatych (Amaranthaceae) i parolistowatych (Zygophyllaceae). Na półpustyniach często występują suchoroślowe trawy, np. ościce (Aristida), oraz zbiorowiska krzewiaste składające się z akacji (Acacia), głożyn (Ziziphus), jadłoszynów (Prosopis), kaparów (Capparis) i tamaryszków (Tamarix). Obszary wokół silnie zasolonych jezior porośnięte są przez rośliny słonolubne, np. łobody (Atriplex), saksauły (Haloxylon), sodówki (Suaeda), solanki (Salsola).
Półpustynie europejskie
Półpustynie europejskie porośnięte są ubogą roślinnością składającą się z różnych gatunków bylic (Artemisia), np. bylicy białej (Artemisia maritima) (gleby piaszczysto-gliniaste) lub bylicy czarnej (Artemisia pauciflora) (słone gleby gliniaste), oraz sucholubnych traw, np. kostrzewy bruzdkowanej (Festuca rupicola), ostnicy Lessinga (Stipa lessingiana), perzyka (Agropyron cristatum) i strzęplicy nadobnej (Koeleria macrantha). Na zasolonych glebach półpustynnych (sołońcach, sołonczakach), prócz bylicy czarnej, występują także inne słonorośla, np. szarłaty Anabasis i Halocnemum, łobody (Atriplex), łużniki (Nitraria), tamaryszki (Tamarix), zatrwiany (Statice). W wilgotnych zagłębieniach terenu częste są krzewy i niskie drzewa, np. wierzba rozmarynowa (Salix rosmarinifolia), oliwnik wąskolistny (Elaeagnus angustifolia). Pojawiają się również rośliny efemeryczne (efemerofity), np. wiechlina cebulkowata (Poa bulbosa).
Półpustynie północnoamerykańskie
Roślinność gorących obszarów półpustynnych Ameryki Płn. stanowią otwarte zbiorowiska krzewiaste z krzewem kreozotowym (Larrea tridentata), różnymi gatunkami akacji (Acacia), brezylek (Caesalpinia), jadłoszynów (Prosopis), parkinsonii (Parkinsonia) lub strączyńców (Cassia). W siedliskach wilgotniejszych występują sukulenty, np. karnegia olbrzymia, saguaro (Carnegiea gigantea), okotijo (Fouquieria columnaris), opuncje (Opuntia) i agawy (Agave). Po okresie deszczów pojawiają się zbiorowiska terofitów o wysokiej różnorodności biologicznej, reprezentowane przez gatunki z rodziny makowatych (Papaveraceae), ogórecznikowatych (Boraginaceae), ślazowatych (Malvaceae) i złożonych (Compositae). Półpustynie chłodne porośnięte są ubogimi zbiorowiskami roślinnymi zdominowanymi przez bylice (Artemisia). Sukulenty są nieliczne; często spotykane są opuncje (Opuntia) i kaktusy (np. Echinocereus).
Półpustynie południowoamerykańskie
Gorące półpustynie Ameryki Południowej porośnięte są przez gęste zbiorowiska kolczastych krzewów suchoroślowych, np. kapary (Capparis), krocienie (Croton), kokkoloby (Coccoloba), mimozy (Mimosa), aspidosperma biała (Aspidosperma quebracho-blanco). Zbiorowiska te charakteryzują się dużym udziałem sukulentów, takich jak agawy (Agave), opuncje (Opuntia), wilczomlecze (Euphorbia) i różne gatunki kaktusów, np. melokaktusy (Melocactus), pałczaki (Cereus). Chłodne półpustynie patagońskie pokryte są głównie przez suchoroślowe trawy, np. ostnice (Stipa), kostrzewy (Festuca) oraz wiechliny (Poa), z nielicznymi drobnolistnymi krzewami, np. jadłoszynami (Prosopis) lub uboczkami (Larrea), Zasolone obniżenia terenu porośnięte są przez zbiorowiska roślinności słonolubnej (halofitów), np. łobody (Atriplex).
Półpustynie australijskie
Obszary półpustyń australijskich zdominowane są przez zbiorowiska trawiaste składające się z suchoroślowej trawy kępowej Zygochloa paradoxa, z domieszką roślin zielnych i krzewów reprezentowanych przez gatunki z rodziny bobowatych (Fabaceae), ślazowatych (Malvaceae) i szarłatowatych (Amaranthaceae). Często spotykane są krzewy, np. akacje Acacia cambagei, strączyńce Cassia desolata, komosy Rhagodia spinescens i gatunki z rodziny srebrnikowatych (Proteaceae) (np. Grevillea stenobotrya, Hakea leucoptera). Po okresie deszczów pojawiają się liczne terofity, np. solanka kolczysta (Salsola kali) i jednoroczne trawy (Eriachne aristidea, Plagiosetum refractum, Trichodesma zeylanicum). Zgipsowane równiny piaszczysto-żwirowe porośnięte są roślinnością słonolubną, złożoną z różnych gatunków łobody (Atriplex).
