Czerwona Księga Gatunków Zagrożonych IUCN – czy powinna być lekturą obowiązkową?

Większość państw wdraża dziś własne systemy ochrony przyrody. Dzikie gatunki i ekosystemy nie znają jednak pojęcia granic – dlatego tak ważne jest globalne spojrzenie na problemy ekologii. Czerwona Księga Gatunków Zagrożonych IUCN to najbardziej kompleksowe narzędzie oceny bioróżnorodności na świecie. Jej znaczenie dla przyszłości planety Ziemi i ewentualnych prób jej ratowania jest kolosalne i wciąż mało doceniane.

Do maja 2023 r. w ramach projektu Czerwonej Księgi Gatunków Zagrożonych IUCN oceniono ponad 150 tysięcy gatunków roślin, grzybów i zwierząt z całego świata. Z tego ponad 42 tysiące uznano za zagrożone. Z jednej strony to dużo, z drugiej zaledwie kropla w morzu potrzeb. Zdaniem różnych ekspertów na Ziemi może być od 3 do nawet 100 milionów gatunków – większości jeszcze nie poznaliśmy.

Historia Czerwonej Księgi Gatunków Zagrożonych IUCN

W 1948 r. powracający do normalności świat zauważył potrzebę powstania organizacji, która dbałaby o stan środowiska naturalnego w skali globalnej. Tak powstała Międzynarodowa Unia Ochrony Przyrody (IUCN). To dzięki niej powstały pierwsze prawa ograniczające użycie pestycydów i ograniczające handel zagrożonymi gatunkami.

Początkowo Unia zależała finansowo od pomocy UNESCO, ale w 1961 r. utworzyła Światowy Fundusz na Rzecz Przyrody (WWF) jako źródło niezależnego kapitału do działania. Trzy lata później IUCN ogłosiła pierwszą wersję Czerwonej Księgi Zagrożonych Gatunków, która do dnia dzisiejszego pozostaje najbardziej kompleksowym spisem roślin, grzybów i zwierząt na naszej planecie. Nazywa się ją często Barometrem Życia.

Czerwona Księga Gatunków Zagrożonych IUCN – jak to działa?

W początkowych dekadach istnienia Czerwona Księga Gatunków Zagrożonych krytykowana bywała za niejawność źródeł i brak przejrzystości dokumentacyjnej. Od tamtej pory wprowadzono jednak wiele usprawnień służących obiektywizacji tego ważnego narzędzia. Obecnie nad oceną poszczególnych gatunków pracują naukowcy z całego świata, a kryteria tej oceny są jasno określone. W szczególności ogromne zasługi w zakresie komponowania i uzupełniania Księgi oddali członkowie organizacji BirdLife International, londyńskiego Instytutu Zoologii, Centrum Monitoringu Ochrony Przyrody (UNEP) działającego pod auspicjami ONZ oraz grup eksperckich zatrudnionych przez IUCN.

Ponieważ dynamika w przyrodzie się zmienia, a niszcząca działalność człowieka w wielu aspektach nie ulega zahamowaniu, kategoria każdego gatunku z Czerwonej Księgi Gatunków Zagrożonych jest co 5-10 lat weryfikowana. I choć wiele zmian ma charakter „na gorsze”, bywa, że działania takie jak reintrodukcja gatunku, ochrona siedlisk czy prawne ograniczenia przynoszą pozytywne skutki i populacja danego gatunku zaczyna rosnąć lub chociaż się stabilizuje.

Oprócz katalogowania zagrożonych zwierząt, roślin i grzybów IUCN przygotowuje również tzw. Wskaźnik Czerwonej Księgi (RLI), który w obrazowy sposób pokazuje trendy w zmianie statusu poszczególnych grup gatunków – ssaków, ptaków, płazów, cykasów oraz koralowców formujących rafę.

Ciekawostka:
Cykasy (inaczej sagowce), to jedne z najstarszych roślin zielnych na świecie, które najprawdopodobniej żyły już przed ok. 300 milionami lat. Niestety, dziś znajdują się na skraju wyginięcia – pozostało ich nie więcej niż 7 gatunków z łączna ilością ok. 100 okazów!

W jaki sposób określa się stopień zagrożenia gatunku?

Dla zwiększenia przejrzystości i zrozumiałości Czerwonej Księgi Gatunków Zagrożonych wszystkie gatunki przyporządkowano do 9 różnych kategorii – każdy takson otrzymał swój łatwo rozpoznawalny skrót:

• DD (z ang. Data Deficient) – gatunki niedostatecznie rozpoznane, w przypadku których z powodu braku danych ryzyka nie udało się jak dotąd sprecyzować.
• LC (z ang. Least Concern) – gatunki najmniejszej troski, czyli takie, które nie kwalifikują się do poniższych kategorii.
• NT (z ang. Near Threatened) – gatunki bliskie zagrożenia, które póki co nie kwalifikują się jako zagrożone, ale redukcja ich liczebności pozwala podejrzewać, że zbliżają się do poziomu ryzyka.
• VU (z ang. Vulnerable) – gatunki narażone, czyli takie u których zaobserwowano redukcję liczebności na poziomie powyżej 50% na przestrzeni ostatnich 10 lat (z przyczyn zrozumiałych i odwracalnych), zmniejszenie zasięgu występowania do mniej niż 20 000 km², a liczebność dorosłych osobników na świecie wynosi mniej niż 10 000. Wedle szacunków istnieje minimum 10% prawdopodobieństwo, że gatunki te wymrą w perspektywie najbliższych 100 lat.
• EN (z ang. Endangered) – gatunki zagrożone wyginięciem, w szczególności te u których analogicznie do taksonu VU zaobserwowano: ponad 70% spadek liczebności, ograniczenie terytorium występowania do 5 000 km2 oraz liczby osobników dorosłych do 2500. Gatunkom tym grozi 20% ryzyko wymarcia w przeciągu kolejnych 20 lat lub pięciu pokoleń.
• CR (z ang. Critically Endangered) – gatunki krytycznie zagrożone, czyli takie, których liczebność w ostatnich 10 latach spadła z powodów zrozumianych i odwracalnych o nawet 90%, zasięg skurczył się do 100 km², zaś liczba osobników dorosłych jest mniejsza niż 250. Naukowcy spodziewają się, że z 50% prawdopodobieństwem gatunki te znikną z powierzchni Ziemi w ciągu następnej dekady.
• EW (z ang. Extinct in the Wild) – gatunki wymarłe na wolności, których jedyni przedstawiciele przebywają z ogrodach zoologicznych, hodowli lub jako naturalizowane populacje poza swoim historycznym obszarem występowania.
• EX ( z ang. Extinct) – gatunki wymarłe, czyli takie, co do których nie ma wątpliwości, że ostatni przedstawiciel na świecie już nie żyje.  

Smutne ciekawostki z Czerwonej Księgi Gatunków Zagrożonych IUCN

Okrętami flagowymi Czerwonej Księgi Gatunków Zagrożonych są dobrze rozpoznawalne gatunki, które chwytają za serce i są w stanie przekonać szersze społeczeństwo do aktywnego wsparcia. Mowa o takich gatunkach jak panda wielka, niedźwiedź polarny czy koala. Ale ekolodzy alarmują, że nie można patrzeć na biologiczną różnorodność przez pryzmat naszych „ulubieńców”. Z dotychczas przebadanych gatunków rodzi się bowiem dość ponury obraz kondycji świata naturalnego. Aż 69% analizowanych gatunków sagowców jest zagrożona wyginięciem, podobnie jak 41% płazów, 37% rekinów i rai, 36% koralowców, 28% wybranych skorupiaków, 27% ssaków, 21% gadów i 13% ptaków.

W założeniach Czerwonej Księgi Gatunków Zagrożonych można wyczytać jak istotne znaczenie w podtrzymywaniu naturalnych ekosystemów ma mądrość tradycyjnych społeczeństw tubylczych, które dziś stanowią zaledwie 5% ogółu populacji. Na zamieszkiwanych przez nie obszarach znajduje się jednak aż 80% globalnej różnorodności biologicznej!

Na stronie internetowej https://www.iucnredlist.org/ można znaleźć aktualną listę wszystkich sklasyfikowanych gatunków według poszczególnych kategorii. Lektura ta jest naprawdę nieprzyjemna, ale z drugiej strony otwiera oczy na klęskę ekologiczną, do której zbliżamy się wielkimi krokami. W kategorii wymarłych gatunków można już znaleźć ponad 900 wpisów, w tym np. jelenia Schomburgkia (Rucervus schomburgki), który niegdyś zamieszkiwał Tajlandię, żółwia słoniowego (Chelonoidis niger) z Wysp Galapagos czy kaczkę labradorską (Camptorhynchus labradorius) ze wschodniej Kanady.

Wśród gatunków, które nie występują już w stanie dzikim warto wymienić najmniejszy grzybień świata (Nymphaea thermarum), który zachował się jedynie w ogrodach botanicznych czy piękną arę modrą (Cyanopsitta spixii) – papugę, którą człowiek całkowicie wytrzebił, niszcząc tropikalne lasy porastające Brazylię.

Stosunkowo najbardziej niepokojąca jest jednak kategoria gatunków krytycznie zagrożonych wymarciem, na której aktualnie znajduje się ponad 9000 roślin, zwierząt i grzybów. Pośród nich obecny jest m.in. nosorożec jawajski (Rhinoceros sondaicus), jeden z pięciu ostatnich gatunków nosorożców; żółw szanghajski (Rafetus swinhoei), będący największym słodkowodnym żółwiem świata oraz drzewnica górska (Burramys parvus), mały torbacz australijski będący ostatnim przedstawicielem swojego rodzaju. Z majestatycznych dzięciołów cesarskich (Campephilus imperialis) pozostało na świecie mniej niż 50 dorosłych osobników, zaś płetwali Rice’a (Balaenoptera ricei) mniej niż 30. Przypomnijmy, że istnieje spora szansa, że gatunki te za 10 lat będą już jedynie wspomnieniem!

Dlaczego Czerwona Księga Gatunków Zagrożonych IUCN jest taka ważna?

Mogłoby się wydawać, że Czerwona Księga Gatunków Zagrożonych jest po prostu spisem grzechów naszej cywilizacji przeciw planecie Ziemi. W rzeczywistości dane w niej zawarte wykorzystywane są do monitorowania postępu w osiąganiu celów wyznaczonych przez tak donośne inicjatywy Konwencja Waszyngtońska (CITES), Konwencja o Różnorodności Biologicznej czy agenda Zrównoważonego Rozwoju ONZ. Zdaniem wielu ekspertów jest to ważny katalizator działań zmierzających do zachowania zasobów naturalnych.

Czerwona Księga Gatunków Zagrożonych IUCN wykorzystywana jest przez państwowe agencje, pozarządowe organizacje zajmujące się ochroną środowiska, planistów, studentów, a coraz częściej i przedstawicieli świata biznesu. Mimo, że bioróżnorodność na świecie nieustannie maleje, istnieje wiele gatunków, które dzięki skoordynowanym działaniom międzynarodowym przesunięto do kategorii mniej zagrożonych! W wielu krajach świata publikacja narodowej Czerwonej Księgi okazała się wręcz przełomem w zakresie polityki ochrony przyrody.