Definicja pojęcia:

katastrofa ekologiczna

Katastrofa ekologiczna – jest to szczególne zjawisko zaistniałe w przyrodzie, w wyniku którego miejsce występowania danego gatunku lub populacji ulega przekształceniu w sposób uniemożliwiający normalne funkcjonowanie. Często dochodzi do unicestwienia całej biocenozy, bądź siedlisko ulega przekształceniu w stopniu poddającym w wątpliwość jej przetrwania w dotychczasowej formie.

Przyczyny katastrof ekologicznych mogą być różnego źródła. Mogą być zarówno pochodzenia abiotycznego jak również za sprawą zmian powodowanych przez czynniki biotyczne.
  1. Abiotyczne wyzwalacze katastrof ekologicznych
  2. Biotyczne czynniki prowadzące do katastrof ekologicznych
  3. Rozmiar katastrof ekologicznych
  4. Przykłady katastrof ekologicznych
  5. Czynniki wpływające na przyszłe katastrofy ekologiczne
Katastrofy ekologiczne miały miejsce od zawsze jednak nigdy na tak dużą skalę, która spowodowana jest działalnością człowieka. Źródło: shutterstock

Abiotyczne wyzwalacze katastrof ekologicznych

Do najpoważniejszych czynników abiotycznych wpływających na powstawanie katastrof ekologicznych należą zmiany klimatyczne i w związku z tym globalne ocieplenie. Wraz ze wzrostem globalnej średniej temperatury spada pokrywa lodowa w zimnych regionach i spada roczna suma opadów śniegu przy jednoczesnym wzroście poziomu oceanów. W konsekwencji tak szybkiej zmiany organizmy nie potrafią dostosować się do nowych warunków, a niektóre z dotychczasowych siedlisk stają się albo znacznie ograniczone, albo znikają w ogóle. Ponadto globalne zmiany klimatu prowadzą do zintensyfikowania dotychczasowych zjawisk przyrodniczych, które mogą być przyczyną powstawania katastrof ekologicznych jak na przykład tornada, powodzie czy lawiny błotne.

Aby zademonstrować tą globalną katastrofę ekologiczną najlepiej posłużyć się przemawiającym do ogółu społeczeństwa przykładem. Doskonałym takim przykładem jest obecna sytuacja niedźwiedzi polarnych. Głównym pożywieniem niedźwiedzi polarnych są foki. Strategia udanego polowania na foki wymaga lodu. Jednak ze względu na globalne ocieplenie lodu jest coraz mniej. Prowadzi to do zmniejszania możliwego areału do polowań skupiając jednocześnie niedźwiedzie w coraz mniejsze, bliższe sobie, ale także ludziom obszary. Pogłębiające się zmniejszanie pokrywy lodowej wyeliminuje w końcu możliwość dotychczasowych polowań na foki co może mieć katastrofalne skutki dla niedźwiedzi. W efekcie czego niedźwiedzie polarne nie są w stanie zgromadzić wystarczającej tkanki tłuszczowej w organizmie i głodują oraz zaburzeniu ulega wydawanie potomstwa. Coraz głośniejsze są także doniesienia o zbliżaniu się niedźwiedzi do osad ludzkich co w konsekwencji skutkuje także zagrożeniem dla lokalnej ludności.

Innym przykładem globalnego ocieplenia jest zwiększenie temperatury wód powierzchniowych. Z jednej strony prowadzi to do zakwaszenia oceanów i blaknięcia, czyli wymierania koralowców. A z drugiej strony podwyższona temperatura wód słodkich może mieć negatywne konsekwencje dla ryb zarówno jednośrodowiskowych jak i dwuśrodowiskowych, w tym np. dla pstrąga i łososia. Podwyższona temperatura wody może zakłócić ich cykle życiowe. Warto zaznaczyć, że wiele gatunków, szczególnie lądowych może dostosowywać się do zmian w niewielkim zakresie, jednak wysoko wyspecjalizowane organizmy, szczególnie wodne narażone są na wyginięcie nawet przy niewielkich zmianach otoczenia.
Erupcja wulkanu to przykład katastrofy ekologicznej spowodowanej przez czynnik abiotyczny. Źródło: shutterstock

Biotyczne czynniki prowadzące do katastrof ekologicznych

Pierwszym niezwykle istotnym czynnikiem prowadzącym do katastrof ekologicznych jest przeludnienie. Wysoki standard opieki zdrowotnej prowadzący do ogólnej wysokiej przeżywalności wraz z opieką osób starszych i wysokim wskaźnikiem urodzeń w biednych i rozwijających się krajach doprowadził do obecnego stanu populacji ludzi na Ziemi.

W przyrodzie stan taki jest dosyć szybko regulowany przez wysoką śmiertelność potomstwa, drapieżnictwo, patogeny czy konkurencję i dostępne zasoby. W związku z tym w przyrodzie stan populacji zwierząt jest ściśle kontrolowany i nie może osiągnąć takiego rezultatu. Jednakże w przyrodzie może dochodzić do wytępienia jednego gatunku przez drugi np. w drodze konkurencji lub poprzez podatność na choroby. Jednak taka sytuacja występuje w przypadku wystąpienia jakiś zaburzeń spowodowanych np. innymi czynnikami abiotycznymi. Przykładem może być długotrwała susza powodująca brak pożywania i prowadząca do głodu oraz osłabienia roślinożerców na czym mogą skorzystać drapieżniki poprzez eliminację znajdujących się w tej sytuacji populacji roślinożerców.

Przeludnienie powoduje zajmowanie coraz to nowych obszarów wykorzystywanych na mieszkania czy rolnictwo niszcząc przy tym środowisko naturalne. Prowadzi to często do wyginięcia populacji organizmów na zajmowanym terenie. Ponadto zużywanie zasobów czy zanieczyszczenia środowiska prowadzić może do identycznego efektu.

Działalność człowieka, często bez refleksji lub z pełną premedytacją doprowadziło do rozpoczęcia kolejnego masowego wymierania gatunków na Ziemi. Wiele zwierząt już teraz zostało wytępionych i szacuje się, że każdego roku wymiera od 17000 do nawet 100000 gatunków. Dlatego tempo wymierania gatunków jest znacznie szybsze, niż miało to miejsce w przeszłości. A często porównuje się ono do spektakularnego wymierania gatunków sprzed 65 milionów lat, które zostało spowodowane przez uderzenie meteorytu w Ziemię. Jednak tempo wymierania gatunków w tamtym okresie było wolniejsze niż to, co następuje teraz.

Strata jednego gatunku nie oznacza zniknięcie tego jednego gatunku. Wprawdzie mogłoby się tak wydawać, jednak w rzeczywistości w przyrodzie wiele gatunków jest ze sobą powiązanych wzajemnymi, często ścisłymi zależnościami np. poprzez symbiozę, która ma miejsce u porostów. Zatem wymarcie jednego gatunku prowadzi często do wymarcia kolejnego, tworząc tym samym kaskadę niekorzystnych zdarzeń. Oznacza to, że strata różnorodności biologicznej nawet w najmniejszej skali jest katastrofą ekologiczną. Na przykład w ciągu 15 lat wycięto siedem milionów kilometrów kwadratowych lasów tropikalnych, by teren tych lasów zamienić na degradujące ziemie rolne. Niszcząc tym samym siedliska dla niezliczonej liczby zwierząt i roślin, i niemożliwej do oszacowania, nieodkrytej jeszcze w pełni różnorodności gatunkowej. A ponadto, ograniczając możliwość pochłaniania węgla przez te lasy i emitując przy tym znaczące jego ilości do atmosfery, co wzmacnia tylko efekt globalnego ocieplenia i przyszłe katastrofy ekologiczne. Warto dodać, że chociaż wysoka różnorodność biologiczna prowadzi do zwiększenia liczby wirusów, to w ostateczności zmniejszenie różnorodności biologicznej powoduje częstsze epizody transmisji wirusów na człowieka, czyli tzw. zoonoz.

Nawet dobre intencje mogą prowadzić do katastrof ekologicznych. Istnieje wiele doniesień o celowym wprowadzaniu gatunków obcych na różne obszary mając na intencji albo zwiększenie bioróżnorodności obszaru albo wyeliminowanie jakiegoś szkodnika. Ostatecznie jednak gatunek ten nie mając często naturalnych wrogów na nowym obszarze lub będąc lepiej dostosowanym i wprowadzając przy okazji nowe patogeny, staje się gatunkiem inwazyjnym i dominuje w nowym środowisku oraz wypiera rodzimą faunę czy florę. Można wymieniać wiele takich przykładów, jednak jednymi z najbardziej spektakularnych są:
  • wprowadzenie królików na tereny Australii, a później kotów i szczurów, co ma do dziś katastrofalne skutki m.in. na rodzimą faunę;
  • wprowadzenie do antropogenicznie zasolonych niemieckich rzek amerykańskich kiełży tygrysich w celu zwiększenia bioróżnorodności, co doprowadziło do ich inwazji w europejskich krajach oraz wypieranie rodzimej fauny;
  • wprowadzenie raków pręgowatych miało katastrofalne skutki dla rodzimych w Polsce raków;
  • wprowadzenie pstrągów i krów do Patagonii poskutkowało konkurencją o siedliska i pokarm dla wyspecjalizowanej rodzimej fauny.
Niektóre gatunki obcych dla fauny Polski małży stanowią ogromny problem nie tylko dla rodzimej fauny, ale również dla urządzeń hydrotechnicznych. Źródło: shutterstock

Rozmiar katastrof ekologicznych

Katastrofy ekologiczne w zależności od skutków ich wystąpienia mogą mieć zasięg lokalny bądź globalny. Przykładem katastrofy ekologicznej o zasięgu lokalnym jest silne zanieczyszczenie zbiornika wodnego nawozami stosowanymi na pobliskich polach uprawnych. Natomiast przykładem katastrof ekologicznych o zasięgu globalnym jest chociażby globalne ocieplenie.

Przykłady katastrof ekologicznych

Poza globalnymi zmianami klimatycznymi innymi przykładami dotychczasowych katastrof ekologicznych mogą być m.in. masowe wymierania, które miały miejsce w kredzie i paleogenie oraz permie i trasie. Innymi przykładami tych zjawisk o skali globalnej są: zakwaszanie atmosfery i wód, wylesianie (które może mieć charakter lokalny, ale wylesiając np. wielkie połacie Amazonii wpływa się na całą planetę), stepowienie i pustynnienie powierzchni Ziemi oraz między innymi zanieczyszczanie zasobów wody pitnej. Poza tym warto wspomnieć o postępującym i stwarzającym coraz to więcej wyzwań i problemów zanieczyszczeniu okołoziemskiej przestrzeni kosmicznej.

Czynniki wpływające na przyszłe katastrofy ekologiczne

Oprócz zmian klimatu, które najsilniej będą wpływać na przyszłe katastrofy ekologiczne, jako czynniki przyszłych katastrof ekologicznych wymienia się przewidywany dalszy wzrost liczby ludności i jej dalsza ekspansja w coraz to nowe obszary oraz inne związane z tym konsekwencje, jak np. zanieczyszczenie środowiska czy eksploatacja zasobów naturalnych.
Śnięcie ryb w zbiorniku spowodowane dopływem zanieczyszczeń ma charakter lokalnej katastrofy ekologicznej. Źródło: shutterstock

Bibliografia

  1. Daszak P., das Neves C., Amuasi J., Hayman D., Kuiken T., Roche B., Zambrana-Torrelio C., Buss P., Dundarova H., Feferholtz Y., Foldvari G., Igbinosa E., Junglen S., Liu Q., Suzan G., Uhart M., Wannous C., Woolaston K., Mosig Reidl P., O'Brien K., Pascual; “Workshop Report on Biodiversity and Pandemics of the Intergovernmental Platform on Biodiversity and Ecosystem Services. ”; IPBES secretariat, Bonn, Germany;
  2. Konopacka A. 2012. Kiełż tygrysi Gammarus tigrinus Sexton, 1939.; “W: Głowaciński Z., Okarma H., Pawłowski J., Solarz W. (red.). Gatunki obce w faunie Polski. ”; Wyd. internetowe. Instytutu Ochrony Przyrody PAN w Krakowie.;
  3. Mackenzie A., Ball A.S., Virdee S.R. 2009. ; “Krótkie wykłady Ekologia. ”; Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.;
  4. Popkiewicz M. 2012. ; “Świat na rozdrożu. ”; Sonia Draga.;
  5. Popkiewicz M., Kardaś A., Malinowski S. 2019.; “Nauka o klimacie. ”; Wydawnictwo Nieoczywiste.;
  6. Stańczykowska A., Lewandowski K. 2012. ; “Racicznica zmienna Dreissena polymorpha (Pallas, 1771). W: Głowaciński Z., Okarma H., Pawłowski J., Solarz W. (red.). Gatunki obce w faunie Polski. Wyd. internetowe. Instytutu Ochrony Przyrody PAN w Krakowie. ”; Wyd. internetowe. Instytutu Ochrony Przyrody PAN w Krakowie.;
  7. Śmietana P. 2012. ; “Rak pręgowaty Orconectes limosus (Rafinesque, 1817). W: Głowaciński Z., Okarma H., Pawłowski J., Solarz W. (red.). Gatunki obce w faunie Polski. Wyd. internetowe. ”; Instytutu Ochrony Przyrody PAN w Krakowie.;
  8. Tokarska-Guzik B. Dajdok Z., Zając M., Zając A., Urbisz A., Danielewicz W., Hołdyński C. 2012. ; “Rośliny obcego pochodzenia w Polsce ze szczególnym uwzględnieniem gatunków inwazyjnych. ”; Generalna Dyrekcja Ochrony Środowiska, Warszawa.;
  9. Walker J. 1994. ; “Katastrofy ekologiczne: Ginięcie środowiska i gatunków, zagrożona atmosfera, dziura ozonowa, wycieki ropy naftowej. ”; Arkady, Warszawa.;
Legenda. Pokaż objaśnienia oznaczeń i skrótów
Szukaj
Oceń stronę
Ocena: 4.8
Wybór wg alfabetu:
a b c ć d e f g h i j k l ł m n o q p r s ś t u v w x y z ż ź