Fobie – objawy, przyczyny i leczenie

Fobie to rodzaje zaburzeń mentalnych, które sprawiają, że człowiek doświadcza obezwładniających, irracjonalnych ataków strachu z powodu jakiś bodźców. Mogą nimi być sytuacje, zwierzęta, zabiegi medyczne czy nawet elementy przyrodnicze. Emocje są przy tym tak silne, że uniemożliwiają normalne zachowanie, a często wręcz paraliżują życie. Skąd się biorą fobie i czy we własnym zakresie można sobie z nimi jakoś poradzić?

Niestety, współczesne społeczeństwo nie rozumie istoty i powagi fobii. Wydaje nam się często, że to po prostu zabawne reakcje na widok pająka czy myszy, które nie mają większego wpływu na codzienność. Tymczasem z różnych badań wynika, że nawet co 10 człowiek cierpi na jakiegoś rodzaju fobię, a u dzieci i młodzież wskaźnik ten sięga nawet 20%!

Objawy fobii

O tym, że cierpisz na jakąś fobię, możesz nawet nie wiedzieć do czasu, gdy staniesz twarzą w twarz z jej źródłem. Nagle poczujesz, jak ogarnia Cię paniczny strach, którego nie sposób kontrolować. Będziesz starał się zrobić wszystko co możliwe, aby uciec czy uniknąć bliższej styczności z bodźcem. Racjonalne reakcje zostaną zablokowane, mimo że będziesz zdawać sobie sprawę, że nie ma realnych podstaw do tak wyolbrzymionej reakcji. Poczujesz się zniewolony swoim strachem.

Fobia może dawać również bardzo namacalne fizyczne symptomy. Należą do nich przyspieszony oddech, intensywne pocenie, przyspieszone bicie serca, drżenie, a także uderzenia gorąca lub zimne dreszcze. Niektórzy ludzie skarżą się również na wrażenie duszenia, ucisk w klatce piersiowej czy tzw. motyle w żołądku. Usta mogą wysychać, dziąsła swędzieć i mrowić, a wizja świata bywa ograniczona zawrotami i bólami głowy czy silnym mdłościami.

Po kilku przeżytych atakach fobii niektórzy pacjenci zaczynają rozwijać wspomniane wyżej symptomy już na samą myśl o danym czynniku czy sytuacji. W rezultacie codzienne życie zaczyna przebiegać pod dyktando uporczywych myśli każących za wszelką ceną uniknąć źródła fobii.

Przyczyny fobii

Zdaniem psychologów większość fobii rozwija się w okresie dzieciństwa, młodości i wczesnego wieku dorosłego. Po trzydziestych urodzinach jesteśmy już zwykle uodpornieni na pojawianie się nowych irracjonalnych strachów. Te z okresu przedszkolnego czy szkolnego mogą niestety przetrwać długie dekady.

Nie wiemy dokładnie, dlaczego niektórzy ludzie cierpią na fobie, a inni nie. W większości przypadków bezpośrednią przyczyną jest przeżyta we wczesnym wieku trauma, ale nie każdy pod jej wpływem rozwija przecież zaburzenia lękowe. Wydaje się, że pewną rolę mogą odgrywać również czynniki genetyczne oraz wychowawcze – obserwowanie fobii u członka rodziny zwiększa prawdopodobieństwo jej rozwoju u dziecka.

Nie bez znaczenie są też oczywiście chemiczne procesy zachodzące w mózgu. Wydaje się, że głównym ośrodkiem odpowiedzialnym za irracjonalne reakcje lękowe jest ciało migdałowate, które uruchamia mechanizm walki lub ucieczki. Jeśli pamięć o stresujących doświadczeniach z przeszłości przywoływana jest z nieadekwatną częstotliwością i intensywnością, mózg inicjuje stan podobny najwyższemu zagrożeniu, nawet gdy nie ma ku temu realnych powodów.

Kobiety znacznie częściej doznają tego typu zaburzeń lękowych niż mężczyźni. Ryzyko rozwoju fobii jest też wyraźnie wyższe u osób, które doznały w przeszłości kontuzji mózgu, a także u cierpiących na depresję. Ponadto jest ono blisko skorelowane z przyjmowaniem substancji odurzających. Nasilone fobie bywają też jednym z symptomów schizofrenii towarzyszącym paranoi i halucynacjom.

 

Najczęstsze fobie

W świetle badań opublikowanych w 2020 r. przez amerykańskich naukowców do najpowszechniejszych fobii należy akrofobia, czyli lęk wysokości oraz aerofobia, inaczej strach przed lataniem. W dobie podróży samolotowych nabrały one szczególnego znaczenia i bywają poważnym problemem – pasażerowie na pokładzie doświadczają ataków paniki i silnych wymiotów, a wiele osób wręcz jak ognia unika latania. Dodatkowo akrofobia wywołuje poważne zaburzenia lękowe w wysokich budynkach, podczas górskich tur czy nawet podczas używania drabiny.

Paradoksalnie najbardziej rozpowszechnione fobie dotyczą jednak zwierząt – charakteryzuje się je ogólnie jako zoofobię, ale zazwyczaj koncentruje się ona wyłącznie na wybranych grupach gatunków w szczególności kotach, pająkach (arachnofobia), psach, insektach (entomofobia), myszach, wężach, ptakach, osach, a nawet… rybach. Z międzynarodowych badań wynika, że w ciągu całego życia nawet co piąty z nas doświadcza przynajmniej okresowo nieuzasadnionego lęku przed innymi stworzeniami żywymi. Co ciekawe, nie trzeba wcale przeżyć traumatycznego spotkania z buldogiem czy tarantulą, aby dojść do stanu panicznego strachu. Fobie zwierzęce wydają się być silnie ukorzenione w kulturze i mają bliski związek z innymi zaburzeniami lękowymi.

Na liście najczęściej obserwowanych fobii znajduje się również klaustrofobię, czyli strach przed zamkniętymi przestrzeniami. Zdaniem psychologów jej przyczyną mogą być kary odosobnienia zadawane w okresie dzieciństwa, ale również doświadczenia typu utknięcie w windzie. Problem jest o tyle istotny, że we współczesności trudno jest uniknąć przebywania w tunelach, toaletach czy przebieralniach, a strach prowokuje często również metro czy samochód z zamkiem centralnym. Pacjenci z klaustrofobią mają też poważne trudności z poddaniem się badaniu rezonansem magnetycznym.

Zaskakująco duża część społeczeństwa panicznie boi się również wody. Mowa przy tym nie tylko o morzach, jeziorach i basenach, ale nawet kąpielach w wannie, prysznicach czy wodzie pitnej. Nie należy tego zjawiska bynajmniej mylić z wodowstrętem towarzyszącym zaawansowanej wściekliźnie.

Paniczny strach wywołują w nas relatywnie często także burze (astrapofobia), widok krwi (hemofobia) oraz lekarze, w tym zwłaszcza dentyści. Przyczyna tego ostatniego strachu jest dość łatwa do zrozumienia, zwłaszcza wśród osób, które dorastały w epoce mniej zaawansowanej stomatologii. Do powszechniejszych fobii zalicza się również strach przed szpitalami, tłumem, występowaniem publicznym oraz zarazkami (germofobia). Ten ostatni wydaje się w szczególny sposób nękać młode mamy, a pandemia Covid-19 wyraźnie przysporzyła się jego intensyfikacji.

Fobie złożone

Dla psychiatrów szczególnym wyzwaniem są fobie złożone, które zazwyczaj rozwijają się w wieku dorosłym. Nie dotyczą one jednego konkretnego bodźca, ale raczej całych sytuacji i mają wyjątkowo destrukcyjny wpływ na życie. W tej kategorii w szczególności wymienia się fobię społeczną, która dość krzywdząco utożsamiana bywa z nieśmiałością. W rzeczywistości jest to kompleksowe zaburzenie lękowe, które utrudnia przebywanie z innymi osobami, zawieranie nowych znajomości czy wypowiadanie się na forum publicznym. Chorzy mogą nawet unikać jedzenia i picia w obecności innych ludzi, a często są absolutnie niezdolni do pracy w zespole.

Drugą poważną fobią złożoną jest agorafobia, określana zazwyczaj jako lęk przed otwartymi przestrzeniami. W rzeczywistości obejmuje ona również strach przed miejscami i sytuacjami, z których ciężko się wydostać, a nawet obawę przed atakiem paniki, której nikt nie będzie mógł zaradzić. Osoba doświadczona tą fobią może nie chcieć przebywać na zewnątrz bez towarzystwa, a z drugiej strony obawiać się tłumów. W skrajnych przypadkach będzie nawet odmawiać wychodzenia z domu!

Najdziwniejsze fobie

W świecie fobii istnieją również strachy, które mogą na pierwszy rzut oka wydawać się komiczne.  Należą do nich m.in.:

• anatidaefobia, czyli lęk przed byciem obserwowanym przez kaczki;
• androfobia, czyli lęk przed mężczyznami;
• ankraofobia – lęk przed silnym wiatrem;
• artymofobia – strach przed liczbami;
• emetofobia – strach przed wymiotami;
• plutofobia, czyli lęk przed pieniędzmi.

Ponadto niektórzy ludzie panicznie boją się klaunów, kwiatów, drzew, dotyku, igieł, a nawet instytucji małżeństwa (gamofobia). Starsi ludzie rozwijają też czasem fobię przed chodzeniem, która znacząco pogarsza ich perspektywy zdrowotne.

Jak można leczyć fobie?

Kto przeżył kiedyś atak fobii, wie jak trudno jest zapanować nad sobą w sytuacji strachu ściskającego za gardło. A problem tylko pogłębia się w czasie, prowadząc do eskapizmu, wycofania z życia czy podejmowania nieracjonalnych decyzji. Stąd psychiatrzy są zgodni, że z fobiami nie warto się uczyć żyć, ale należy je aktywnie zwalczać.

Jak to zrobić? We własnym zakresie warto nauczyć się mówić o swoich lękach z bliskimi. Doraźnie pomagają również techniki relaksacyjne typu medytacja czy kontrolowane oddychanie. W przypadku ataku paniki poleca się skupić na odczuciach zmysłowych – węchu, słuchu, wzroku, smaku i dotyku. W ten sposób można skutecznie wyciszyć niszczący strach.

Długoterminowe leczenie wymaga jednak zwykle profesjonalnej pomocy. Psychiatra może zapisać leki wyciszające, ale przede wszystkim zaleci stosowną formę psychoterapii. Dobre efekty przynosi terapia poznawczo-behawioralna, której celem jest oduczenie negatywnych schematów myślowych. Najlepiej rokujące jest jednak stopniowe oswajanie się ze źródłem fobii – począwszy od myślenia o nim, a skończywszy na świadomym dawkowaniu sobie powodów do stresu. Prognozy są doskonałe, a w świetle współczesnej psychiatrii wszystkie fobie są w pełni wyleczalne!