Historia ewolucyjna i podział systematyczny
Lepidozaury (Lepidosauria), nadrząd gadów obejmujący rząd łuskonośnych (Squamata) i rząd gadów ryjogłowych (Sphenodontia), pojawiły się po raz pierwszy w późnym permie, ok. 265 mln lat temu. Pierwsze łuskonośne z rzędu jaszczurek pojawiły się we wczesnej jurze (ok. 200 mln lat temu); pierwsze węże i amfisbeny – w późnej kredzie (ok. 100 mln lat temu).

Łuskonośne (Squamata) stanowią rząd gadów (Reptilia) z podgromady diapsydów (Diapsida) i nadrzędu lepidozaurów (Lepidosauria). Rząd łuskonośnych obejmuje ok. 10,2 tys. gatunków zgrupowanych w trzech podrzędach – jaszczurek (Lacertilia) (ponad 6 tys. gatunków), węży  (Serpentes) (ok. 3,6 tys. gatunków) oraz amfisben (Amphisbaenia) (ok. 200 gatunków).

Wygląd
Łuskonośne charakteryzują się wydłużonym ciałem pokrytym rogowymi łuskami i obecnością rogowych tarczek na głowie i brzuchu; gady te posiadają czaszkę diapsydalną (dwa doły skroniowe), uzębienie akrodontyczne lub pleurodontyczne, rozdwojony na końcu język, dobrze wykształcony narząd Jacobsona i otwór kloaki ustawiony poprzecznie do długiej osi ciała.

Jaszczurki cechują się smukłym ciałem długości od 14-18 mm (gekon Sphaerodactylus ariasae) do 3 m (waran z Komodo, Varanus komodoensis). Głowa osadzona jest na wyraźnej szyi; otwór ucha zewnętrznego jest dobrze widoczny. Powieki są zwykle ruchome; rzadziej  zrośnięte i przezroczyste. Kości żuchwy są silnie zrośnięte, co pozwala na miażdżenie pokarmu. Język jest zwykle rozwidlony na końcu, rzadziej duży i mięsisty (legwany). Kończyny jaszczurek są dobrze wykształcone i zakończone pazurami; palce niektórych gatunków opatrzone są przylgami (gekony, anolisy, niektóre scynki) bądź zrośnięte są w „szczypce” (kameleony). Część jaszczurek jest beznoga (np. padalec zwyczajny) bądź posiada silnie zredukowane kończyny (np. płatonogi). Ogon jest długi, chwytny u części gatunków (kameleony, niektóre gekony). Większość jaszczurek wykazuje zdolność do autotomii (odruchowego odrzucenia ogona w razie zagrożenia).

Węże cechują się silnie wydłużonym ciałem długości od 10 cm (Tetracheilostoma carlae) do ponad 10 m (pyton siatkowy, Python reticulatus). Szyja i ogon są krótkie w porównaniu z tułowiem (kręgosłup niektórych gatunków tworzy ponad 400 kręgów). Węże nie posiadają ucha zewnętrznego i środkowego oraz powiek; oczy przykryte są przezroczystymi „okularami”. Kości żuchwy połączone są więzadłem, co umożliwia połykanie zdobyczy w całości. Język jest wyraźnie rozwidlony na końcu. Gatunki jadowite w górnej szczęce posiadają różnie wykształcone zęby jadowe. Węże nie mają kończyn; resztki obręczy miednicowej zachowane są u niektórych gatunków (np. dusicieli).

Amfisbeny są niewielkimi gadami o robakowatym ciele otoczonym pierścieniami z łusek; osiągają długość od 9-12 cm (Chirindia rondoensis) do 75 cm (Amphisbaena alba). Głowa jest klinowata, oczy są zredukowane i ukryte pod zrośniętymi powiekami; brak jest otworów usznych. Amfisbeny są beznogie, obręcze barkowa i miednicowa są zredukowane; wyjątek stanowi kilka gatunków z rodziny Bipedidae posiadających krótkie, pięciopalczaste kończyny przednie (np. ajolot, Bipes biporus). Ogon jest bardzo krótki i gruby; u niektórych gatunków łamliwy.

Pożywienie
Łuskonośne są zwierzętami drapieżnymi; nieliczne gatunki żywią się pokarmem roślinnym (np. legwan zielony odżywia się liśćmi, kwiatami, owocami i pędami roślin, legwan morski – glonami morskimi). Jaszczurki przeważnie polują głównie na owady i inne bezkręgowce; większe gatunki żywią się kręgowcami, jajami lub padliną. Węże są wyłącznie mięsożerne, żywią się drobnymi kręgowcami (rybami, jaszczurkami, wężami, ptakami, ssakami), jajami oraz bezkręgowcami (np. owadami). Głównym pokarmem amfisben są mrówki i termity.

Rozmnażanie i rozwój
Łuskonośne są jajorodne, jajożyworodne bądź żyworodne; nieliczne są partenogenetyczne (np. waran z Komodo). Zapłodnienie jest wewnętrzne, odbywa się za pomocą parzystych uchyłków kloaki stanowiących narząd kopulacyjny (tzw. półprącie, hemipenis). Rozwój jest prosty; temperaturowa determinacja płci występuje u niektórych jaszczurek (np. agamy brodatej).

Niektóre węże i jaszczurki wykształciły pewne formy opieki nad potomstwem, np. żółtopuziki i scynki opiekują się jajami, chroniąc je przed drapieżnikami i wyschnięciem; samice kobry królewskiej  budują gniazda, w których pobliżu pozostają do czasu wyklucia się młodych; samice pytonów ogrzewają jaja dzięki skurczom mięśni.


Bibliografia:

1. Encyklopedia biologiczna T. I, IV, VI, XI, Zdzisława Otałęga (red. nacz.), Agencja Publicystyczno-Wydawnicza Opres, Kraków 1998-2000.
2. Gady, Hanna Dobrowolska, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1990.
3. Herpetology. An Introductory Biology of Amphibians and Reptiles, Laurie J. Vitt Janalee P. Caldwell, Elsevier LTD, Oxford 2013.
4. Historia ewolucji, Steve Parker (red. naukowa), Wydawnictwo Arkady, Warszawa 2017.
5. Mały słownik zoologiczny. Gady i płazy, Włodzimierz Juszczyk, Wiedza Powszechna, Warszawa 1986.
6. The Diversity of Amphibians and Reptiles. An Introduction, John L. Cloudsley-Thompson, Springer, Heidelberg 2011.