Cyweta afrykańska (Civettictis civetta)

Biologia

Cyweta afrykańska jest największym żyjącym współcześnie przedstawicielem rodziny wiwerowatych (inaczej łaszowatych). Cyweta afrykańska jest łatwo adaptującym się do antropogenicznych zmian w środowisku gatunkiem, i można ją spotkać zarówno na dziewiczych obszarach chronionych, jak i w pobliżu osiedli ludzkich. Na wielu terenach w obrębie swojego obszaru występowania, obejmującego większość Afryki subsaharyjskiej, cywety afrykańskie są obiektem polowań do pozyskania mięsa. Mięso cywet afrykańskich jest obiektem handlu na bazarach, gdzie handluje się mięsem dzikich zwierząt, tzw. bushmeat. W przeciwieństwie do wielu innych zwierząt, na które poluje się w celu uzyskania mięsa, cywety afrykańskie pozostają wciąż stosunkowo pospolite. Poza mięsem wykorzystuje się również skóry cywet afrykańskich, ale najcenniejszym produktem z nich uzyskiwanym jest naturalny cywet (zwany też cybetem) – wydzielina gruczołów zapachowych, zawierająca organiczny związek chemiczny (cybeton/cyweton) wykorzystywany do utrwalania zapachu perfum. Już tysiące lat temu cywet był bardzo poszukiwany jako uniwersalne lekarstwo; dziś jest wykorzystywany już tylko w przemyśle perfumiarskim, choć większość firm zastąpiła już go podobnymi związkami uzyskiwanymi w wyniku syntezy chemicznej. Naturalny cywet pozostaje wartościowym produktem, który obecnie produkowany jest przede wszystkim w Etiopii. W całym kraju działa kilkaset “ferm” cywet, które łącznie produkują rocznie około 1 tony wydzieliny, która następnie jest eksportowana przede wszystkim do Europy i Azji. Na każdej “fermie” w małych klatkach utrzymywanych jest do kilkuset zwierząt – wyłącznie samców, które pochodzą z odłowu w naturze. Wydzielina gruczołów zapachowych każdego zwierzęcia jest wyciskana raz w tygodniu, suszona i sprzedawana. W takich miejscach cywety afrykańskie nie są rozmnażane w niewoli, a że wiele schwytanych osobników ginie z powodu stresu i urazów w ciągu kilku dni od umieszczenia w klatce. W skali lokalnej funkcjonowanie takich przedsiębiorstw może prowadzić do zanikania populacji cywet z powodu ciągłego niedoboru samców powodowanego selektywnym odłowem. “Fermy” cywet w Etiopii były wielokrotnie krytykowane przez organizacje działające na rzecz praw zwierząt. Pozostaje to jednak biznes niszowy, a produkcja cywetu stopniowo spada z powodu konkurencji ze strony syntetycznych związków. Cyweta afrykańska, pomimo presji ze strony człowieka (polowania, odłów) pozostaje jednak gatunkiem rozpowszechnionym i licznym, a jej populacja wydaje się pozostawać na stałym poziomie. Z tego powodu nie jest uznawana za gatunek zagrożony wyginięciem (status LC – gatunek najmniejszej troski – na Czerwonej Liście Gatunków Zagrożonych IUCN).

Wygląd

Cyweta afrykańska jest masywnie zbudowanym przedstawicielem rodziny wiwerowatych z nieco przyciężkim tyłem ciała, krótkimi nogami, dużą głową i zlokalizowaną wzdłuż kręgosłupa grzywą z długich, ościstych włosów. Dorosłe cywety afrykańskie zazwyczaj ważą 14-15 kilogramów przy maksymalnej długości ciała ok. 120 cm (z czego ok. 1/3 stanowi ogon). Ubarwienie głowy cywety afrykańskiej jest bardzo charakterystyczne, kojarzące się nieco z szopem praczem lub borsukiem – przy oczach znajduje się czarna maska, kontrastująca z szarym czołem i prawie białym ubarwieniem górnej szczęki. Spód ciała i kończyny cywety afrykańskiej są zazwyczaj czarne, natomiast boki, wierzch ciała i ogon są pokryte czarnymi plamami o zmiennym kształcie i leżącymi na popielatym tle. Wzór plam jest bardzo zmienny – każdego osobnika cywety afrykańskiej można rozpoznać po indywidualnym układzie plam. Cyweta afrykańska ma cechy typowe dla wszystkożerców – jej pazury, choć długie, są dość tępe i nie nadają się do sprawnej wspinaczki lub kopania głębokich nor, jak również do chwytania czy rozdzierania ciał ofiar.

Występowanie

Cyweta afrykańska występuje w Afryce na południe od Sahary – zarówno w strefie Sahelu, jak i w miejscach o wilgotnym klimacie równikowym oraz w wysokich górach Etiopii. Brak jej jedynie na pustyniach – może je penetrować w ograniczonym zakresie, przebywając wzdłuż płynących przez nie rzek. Unika też zwartych, pierwotnych lasów równikowych, ale wnika do nich tam, gdzie zostały przekształcone przez człowieka – wzdłuż dróg, wycinek i osiedli ludzkich. Cyweta afrykańska nie występuje także na skrajnym południu kontynentu afrykańskiego (Namibia, większość terytorium RPA) i na Madagaskarze.

Tryb życia

Cyweta afrykańska występuje w bardzo różnych typach siedlisk, pod warunkiem, że dostarczają kryjówek umożliwiających odpoczynek za dnia – mogą to być np. łany wysokiej trawy czy gęste zakrzaczenia. Tylko samice z młodymi posiadają stałe kryjówki – mogą to być nory wykopane przez inne zwierzęta lub wykroty. Cyweta afrykańska w dzień z reguły śpi – największą aktywność wykazuje tuż przed zachodem słońca do północy oraz krótko przed świtem. Cywety afrykańskie prowadzą samotniczy tryb życia; każdy osobnik posiada terytorium, którego wielkość może być różna w zależności od lokalnych warunków siedliskowych – między 0,7 a 11 kilometrów kwadratowych. Terytoria są znakowane za pomocą kopczyków odchodów, które są zawsze zlokalizowane w jednym, konkretnym miejscu (latrynie). W niektórych miejscach jedna latryna jest użytkowana przez więcej osobników i może służyć jako “centrum wymiany informacji” zakodowanych w zapachu odchodów. Cywety afrykańskie znakują miejsca znajdujące się wzdłuż tras patrolowania swojego terytorium za pomocą wydzieliny gruczołów zapachowych, która jest pozostawiana w różnych zwracających uwagę miejscach – na pniakach, gałęziach, ale i też na obiektach pochodzenia antropogenicznego, np. słupkach ogrodzeniowych. Znakowanie wydzieliną gruczołów zapachowych prawdopodobnie służy do obwieszczania statusu reprodukcyjnego danego osobnika.

Odżywianie

Cyweta afrykańska nie jest wyspecjalizowanym drapieżnikiem – bardzo ważną część jej diety stanowią owoce, np. figowców; może także zjadać np. pozostawione na polach po żniwach ziarno lub inne płody rolne. Poluje także na drobną zwierzynę – owady, inne bezkręgowce, żaby, pisklęta ptaków i małe ssaki, plądruje kurniki. Cyweta afrykańska jest w stanie upolować zwierzę wielkości królika, ale w polowaniu jest raczej niezdarna i radzi sobie znacznie słabiej od wyspecjalizowanych drapieżników, takich jak np. koty. Cyweta afrykańska zjada także padlinę, jeśli jest dostępna. Przy obfitości pożywienia, cyweta afrykańska może zjeść nawet 2 kilogramy jedzenia w ciągu jednej nocy; z drugiej strony, jest w stanie pościć nawet do 2 tygodni.

Rozmnażanie i rozwój

Sezon rozrodczy u cywety afrykańskiej zależy od lokalnych warunków klimatycznych – w obszarach wokół równika w Afryce Zachodniej może trwać cały rok, ale w innych regionach może przypadać na inne terminy – przede wszystkim na takie okresy w roku, kiedy jest dużo łatwo dostępnego pożywienia (np. owadów). Samice cywety afrykańskiej osiągają dojrzałość płciową w wieku 1 roku, samce nieco wcześniej, w wieku ok. 9 miesięcy. W ciągu jednego roku samice mogą odchować 2 do 3 miotów, z okresem ciąży trwającym 2-2,5 miesiąca. W miocie u cywety afrykańskiej może znajdować się od 1 do 4 młodych. Urodzone młode są stosunkowo dobrze rozwinięte – są w pełni owłosione i mają otwarte oczy (lub też oczy otwierają się w ciągu kilku pierwszych dni). Już po upływie 5 dni są w stanie samodzielnie chodzić, a krótko po upływie 2 pierwszych tygodni życia samodzielnie eksplorują okolice gniazda. Matka karmi je przez 6 tygodni, ale jeszcze przed zakończeniem tego okresu zaczynają stopniowo zjadać pokarm stały.