Opieńka cebulotrzonowa (Armillaria cepistipes)

Wstęp

Opieńka cebulotrzonowa Armillaria cepistipes to jeden z kilku gatunków, jakich do końca XX w. nawet uczeni mikolodzy nie odróżniali od opieńki miodowej A. mellea. Dziś natomiast wyróżnia się co najmniej pięć nieodróżnianych zwykle przez grzybiarzy, drobnych gatunków, tworzących tak zwany „kompleks opieńkowy”. Składają się nań: opieńka miodowa w ścisłym tego słowa znaczeniu, opieńka północna A. borealis, opieńka żółtawa A. gallicae, opieńka ciemna A. ostoyae oraz opieńka cebulotrzonowa. W Polsce najczęstsza z całej grupy (i najbardziej szkodliwa dla leśnictwa) okazała się opieńka ciemna A. ostoyae.

Sezon

Opieńka cebulotrzonowa produkuje owocniki od lipca do października.

Występowanie

Opieńka cebulotrzonowa preferuje drzewa liściaste, już wcześniej osłabione przez czynniki abiotyczne i/lub inne patogeny, nie jest zatem aż tak agresywna wobec drewnodajnych gatunków lasotwórczych, kluczowych dla polskiej gospodarki, jak opieńka ciemna czy opieńka miodowa w ścisłym tego słowa znaczeniu, powodujące białą zgniliznę świerków. Może natomiast powodować szkody w sadach i winnicach. Występuje w całej Eurazji oraz Ameryce Północnej.

Wygląd

Owocniki opieńki cebulotrzonowej mierzą od 3,5 do 8 cm wysokości i 4-12 cm średnicy kapelusza.

Kapelusz u młodych owocników półkolisty i zamknięty, z wiekiem robi się wypukły, a nawet rozpostarty, niekiedy z tępym garbkiem, upstrzony ciemnymi, zanikającymi z wiekiem łuseczkami. Kolor kapelusza zmienny, od różnych odcienie jasno miodowej żółci po brąz.

Blaszki cienkie, 4-8 mm szerokie, średnio gęste, ząbkiem zbiegające się i prosto przyrośnięte. U młodych owocników białawe, potem co raz ciemniejsze, żółtawe, bladoczerwonawe po jasno brązowe. U starych okazów opieńki oprószone na biało zarodnikami.

Trzon cylindryczny, gąbczasty, kosmkowaty bądź lekko pobrużdżony, 10-25 mm gruby i 50-200 mm wysoki. Trzon opieńki cebulotrzonowej różni się od trzonów jej krewniaczek bardziej rozdęta, „cebulastą” podstawą (stąd nazwa). Barwa trzonu dość zmienna, od białawej do cielisto brązowawej. Obecny wyraźny, mięsisty pierścień, od spodu brązowo łuskowaty.

Opieńka cebulotrzonowa podobnie jak jej kuzynki tworzy mocne, grube, czarno-brązowe sznury grzybni, zwane ryzomorfami. Służą one do infekowania kolejnych drzew. Ryzomorfy penetrujące glebę są na przekroju okrągłe, natomiast te spod kory drzew spłaszczone.

Miąższ owocników opieńki jest niezmienny, białawy lub brązowawy, twardy i włóknisty w trzonie. Woń miąższu potęguje się w czasie gotowania, stając co raz mocniejsza i co raz bardziej drażniąca. Smak miąższu opieńki początkowo jest łagodny, z nutą orzechową albo sera Camembert, z czasem robi się cierpki. Po obgotowaniu miąższu należy odlać wywar, jak również unikać wdychania oparów gotujących się opieniek. Ww. opary wywoływać mogą migreny oraz kłopoty z koncentracją.

Wysyp zarodników biały. Spory gładkie, cylindryczno-elipsoidalne, bezbarwne, o średnicy 6,5-8×4-6,5 μm.

Najgroźniejszą pomyłką grzybiarza jest pomylenie opieńki ze śmiertelnie trującą hełmówką obrzeżoną Galerina marginata, smuklejszą od opieniek, o prążkowanym brzegu kapelusza. Hełmówka jest tak trująca dla ludzi, gdyż zawiera amanitotoksyny – te same trucizny co muchomory sromotnikowe i jadowite, nie rozkładające się pod wpływem suszenia, marynowania ani gotowania, pozbawione przykrego smaku i zapachu.

Dość nieprzyjemne bywa także wzięcie maślanki wiązkowej Hypholoma fasciculare za opieńkę. Zatrucie maślanką wiązowa objawia się: wzdęciami, rozwolnieniem, bólami brzucha, wymiotami i mdłościami, nie później jak 3h po spożyciu grzybów.

Maślanka wiązkowa różni się od opieniek: siarkowo żółtym miąższem, nie zmieniającym koloru po uszkodzeniu; zielonkawymi blaszkami; bardzo gorzkim smakiem oraz fioletowo szarym, często niemal czarnym wysypem zarodników.

Niedoświadczeni grzybiarze mylą opieńki z niejadalną gąską krowią Tricholoma vaccineum. Gąskę krowią różni od „komplesku opieńkowego”, w tym o. cebulotrzonowej, szereg cech: gorzki smak, trzon bez pierścienia, tudzież czekoladowa barwa kapelusza.
Z nadrzewnych grzybów wiązkowych dość podobny do opieniek jest także niejadalny łuskwiak nastroszony Pholiota squarrosa. Owocniki łuskwiaka są masywniejsze, kapelusz pokryty gęsto ciemnymi, odstającymi łuseczkami, miąższ żółty i nie tak cierpki w smaku, a wysyp zarodników brązowy, a nie biały jak u opieniek.

Właściwości

Opieńka cebulotrzonowa  rozwija się na drzewach liściastych. Po zabiciu gospodarza staje się saprofitem (roztoczem), rozwijając się na martwych szczątkach dawnych żywicieli.

Zastosowanie

W Polsce opieńki z grupy miodowych, w tym cebulotrzonowa, uważane są za jedne z najcenniejszych grzybów jadalnych. Zbiera się je na potrzeby własne grzybiarzy, tudzież dla przemysłu spożywczego (na konserwy oraz marynaty). W Polsce jada się niemal wyłącznie kapelusze młodych, delikatnych owocników, odrzucając stare kapelusze jako robaczywe, a trzony jako nazbyt łykowate w konsystencji. Zaleca się staranne obgotowywanie owocników, odlewanie wody i unikanie opieniek pasożytujących na drzewach liściastych.

Dopuszczona do obrotu handlowego, z dwoma klasami jakości (zależnie do rozmiarów kapelusza i trzonu), w czasach gdy wyróżniano tylko jeden szeroko ujmowany gatunek opieńki miodowej.