czynniki glebotwórcze
Czynniki glebotwórcze — Czynniki glebotwórcze – składniki środowiska przyrodniczego wpływające na powstawanie oraz rozwój gleb.
Gleba jest powierzchniową, biologicznie czynną warstwą skorupy ziemskiej, powstałą z danej skały macierzystej pod wpływem działania czynników glebotwórczych, takich jak:
- właściwości skały macierzystej,
- klimat,
- organizmy żywe,
- rzeźba terenu,
- stosunki wodne,
- działalność człowieka,
- czas.
Zjawiska zachodzące w powierzchniowej warstwie litosfery pod wpływem czynników glebotwórczych określa się mianem procesu glebotwórczego. Proces glebotwórczy obejmuje przepływ energii i obieg materii między glebą (pedosferą), żywymi organizmami (biosferą) i atmosferąstałą (materiał macierzysty – cząstki mineralne i organiczne), ciekłą (roztwór glebowy zawierający sole mineralne i substancje organiczne) i gazową (powietrze w przestworach glebowych).
Do procesów glebotwórczych zalicza się:
- przemiany składników mineralnych (wietrzenie, powstawanie minerałów),
- przemiany składników organicznych (humifikacja, mineralizacja),
- przemieszczanie się mineralnych i organicznych składników gleby z udziałem żywych organizmów (obieg biologiczny); w postaci gazów, roztworów i zawiesin przenoszonych przez wodę glebową, oraz ich wytrącanie w profilu glebowym.
Właściwości skały macierzystej
Skała macierzysta (materiał macierzysty, skała glebotwórcza) jest podstawowym substratem, z którego w wyniku procesów glebotwórczych powstaje gleba. Skała macierzysta podlega procesom wietrzenia fizycznego, chemicznego i biologicznego, co skutkuje jej stopniowym rozdrabnianiem na coraz mniejsze cząstki (zwietrzelina) oraz zmianą jej właściwości chemicznych. Rodzaj skały macierzystej (skład chemiczny, zwięzłość, podatność na wietrzenie) warunkuje typ, właściwości fizyczne i zawartość składników mineralnych powstałej gleby.
Rodzaje skał macierzystych gleb:
- skały magmowe (granitoidy, bazalty, porfiry),
- skały metamorficzne (gnejsy, łupki łyszczykowe),
- skały osadowe (piaskowce, łupki ilaste, wapienie, dolomity, gipsy, żwiry, piaski, lessy, gliny, iły, osady rzeczne, jeziorno-bagienne i bagienne).
Klimat
Procesy glebotwórcze w ogromnej mierze zależą od warunków klimatycznych panujących na danym obszarze – od temperatury, wilgotności względnej powietrza oraz ilości opadów atmosferycznych. Czynniki te mają wpływ na intensywność procesów chemicznych zachodzących w glebie (związków mineralnych i organicznych) oraz procesy wietrzenia.
Na obszarach o klimacie wilgotnym o dużej ilości opadów, zachodzą procesy wypłukiwania (ługowania) wielu składników gleby, na obszarach o klimacie suchym składniki te przemieszczają się do górnych warstw gleby, co prowadzi do zasolenia gleby.
Czynniki klimatyczne działają często łącznie z żywymi organizmami w procesach glebotwórczych. Rośliny pionierskie (np. porosty) wydzielają kwasy organiczne przyspieszające procesy wietrzenia i kruszenia skał. W powstałych szczelinach skalnych gromadzi się woda, która poprzez zamarzanie i topnienie, powoduje stopniowe powiększanie się szczelin i dalsze kruszenie skał na coraz mniejsze kawałki.Wpływ klimatu szczególnie widoczny jest w przypadku gleb strefowych, których występowanie na danym obszarze uzależnione jest głównie od warunków klimatycznych (np. opadów, temperatury).
Organizmy żywe
Organizmy żywe wpływają na rodzaj, przebieg i intensywność procesów wietrzenia skały macierzystej. Liczne bezkręgowce glebowe (dżdżownice, larwy owadów, roztocza) spulchniają glebę i biorą udział w obiegu składników pokarmowych. Mikroorganizmy glebowe, poprzez procesy rozkładu (dekompozycji) obumarłych szczątków roślinnych i zwierzęcych, dostarczają glebie wiele składników mineralnych, z których korzystają rośliny. Uczestniczą także w procesie powstawania organicznej warstwy gleby – próchnicy. Zakorzenione w glebie rośliny zapobiegają jej erozji wodnej i wiatrowej.
Rzeźba terenu
Ukształtowanie powierzchni terenu wpływa przede wszystkim na miąższość zwietrzeliny skalnej, co przekłada się na głębokość zachodzenia procesów glebotwórczych. Na obszarach wyżynnych i górskich występują grawitacyjne ruchy masowe oraz procesy erozji wodnej. Skutkuje to osuwanie się materiału skalnego z wierzchołka góry i jego akumulacją u jej podstawy. Pokrywa glebowa w górnych partiach jest zwykle bardzo uboga bądź w ogóle nie występuje. Na obszarach nizinnych lub dolinach górskich proces glebotwórczy zwykle zachodzi szybciej poprzez gromadzenie się osadów, co wpływa na większą miąższość i żyzność gleby.
Stosunki wodne
Woda wpływa na przebieg niektórych procesów glebotwórczych (np. procesu glejowego spowodowanego nadmiernym uwilgotnieniem gleby). Przyczynia się także do przekształcania struktury skał macierzystych poprzez procesy erozyjne. Stosunki wodne odpowiedzialne są także za tworzenie gleb hydrogenicznych (gleby glejowe, murszowe i torfowe).
Działalność człowieka
Działalność człowieka wpływa na zmianę właściwości fizycznych (np. uziarnienie, stopień napowietrzenia) oraz chemicznych gleby (poprzez stosowanie nawozów i środków ochrony roślin). Wycinanie lasów przyczynia się do nadmiernej erozji gleby.
Czas
Proces przekształcania skały macierzystej w glebę (proces glebotwórczy) pod wpływem czynników glebotwórczych wymaga czasu rzędu setek, tysięcy, a nawet milionów lat. Na podstawie cech danego profilu glebowego, wynikającego m.in. ze stopnia rozwoju gleby oraz intensywności zachodzących w niej procesów, można z pewnym przybliżeniem określić jej wiek. Rzeźba terenu i czas w pewnych opracowaniach nie są uwzględniane jako czynniki glebotwórcze; określa się je jako warunki powstawania gleb, nie biorące bezpośredniego udziału w procesie ich tworzenia.
