struktura gleby
Struktura gleby, struktura pedogeniczna – stan zagregowania gleby, czyli przestrzennego powiązania cząstek elementarnych fazy stałej gleby, określany na podstawie wielkości, kształtu, trwałości, sposobu powiązania i przestrzennego uporządkowania cząstek glebowych dominujących w danym poziomie glebowym (poziomie genetycznym) bądź typie gleby. Wyróżniane są trzy typy struktury gleby – struktura prosta (nieagregatowa) struktura złożona (agregatowa) oraz struktura włóknista. Struktura gleby ma istotne znaczenie w identyfikacji określonych poziomów genetycznych profilu glebowego, pionowego zasięgu (głębokości) procesów glebotwórczych oraz stopnia przemian zachodzących w glebie pod wpływem czynników antropogenicznych. Struktura pedogeniczna wpływa również na stosunki wodno-powietrzne gleby oraz warunki kiełkowania nasion i rozwoju systemu korzeniowego roślin.
Tworzenie się struktury gleby
Struktura gleby, określana również mianem struktury pedogenicznej, definiowana jest jako stan zagregowania gleby, czyli przestrzennego powiązania cząstek elementarnych fazy stałej gleby, czyli cząstek mineralnych (okruchów skał, minerałów, substancji mineralnych), cząstek organicznych (próchnicy, resztek roślinnych i zwierzęcych, organizmów glebowych) i cząstek mineralno-organicznych, o różnym stopniu rozdrobnienia. Struktura ta powstaje w wyniku działania abiotycznych i biotycznych czynników środowiska (czynników glebotwórczych), do których zalicza się właściwości materiału macierzystego, klimat (temperatura, ilość opadów atmosferycznych), organizmy żywe (rośliny wyższe, roślinne i zwierzęce organizmy glebowe tworzące edafon), rzeźba terenu, stosunki wodne na danym obszarze, czas (wiek gleby) oraz działalność człowieka (np. zmiana chemicznych, fizycznych i biologicznych właściwości gleby poprzez nawożenie, wapnowanie i stosowanie zabiegów agrotechnicznychnaturalnej szaty roślinnej).
Proces glebotwórczy, czyli proces powstawania i rozwoju danego typu gleby o określonej strukturze i układzie poziomów glebowych (poziomów genetycznych), obejmuje całokształt zjawisk fizycznych, chemicznych i biologicznych zachodzących w warstwie powierzchniowej litosfery pod wpływem działania czynników glebotwórczych. Zjawiska te obejmują rzepływ energii i obieg materii między glebą (pedosferą), żywymi organizmami (biosferą) i atmosferąpowietrze obecne w przestworach glebowych). Główną rolę w procesie glebotwórczym odgrywają procesy wietrzenia materiału macierzystego prowadzące do uwalniania składników mineralnych i organicznych, przemiany składników mineralnych oraz organicznych, ich przemieszczanie się przy udziale organizmów glebowych bądź w postaci roztworów lub zawiesin rozpuszczonych w wodzie glebowej oraz wytrącanie tych składników w obrębie profilu glebowego.

Typy struktury gleby
Struktura gleby, definiowana jako stan zagregowania (przestrzennego powiązania) cząstek fazy stałej gleby (ziaren glebowych bądź agregatów glebowych), ma istotne znaczenie przy identyfikacji określonych poziomów genetycznych profilu glebowego, określaniu pionowego zasięgu (głębokości) procesów glebotwórczych oraz stopnia przemian zachodzących w glebie pod wpływem czynników antropogenicznych; wpływa także na stosunki wodno-powietrzne panujące w glebie oraz warunki kiełkowania nasion i rozwoju systemu korzeniowego roślin. Struktura pedogeniczna opisywana jest z uwzględnieniem wielkości, kształtu, trwałości, sposobu powiązania oraz przestrzennego uporządkowania cząstek glebowych dominujących w określonym poziomie glebowym (poziomie genetycznym) bądź typie gleby. Wyróżniane są trzy podstawowe typy struktury gleby – struktura prosta (nieagregatowa), struktura złożona (agregatowa) występujące głównie w glebach mineralnych; i struktura włóknista (tkankowa) charakterystyczna dla gleb organicznych.
Charakterystyka danego typu gleby mineralnej uwzględnia stopień ukształtowania i trwałość struktury pedogenicznej (strukturalność), na podstawie których wyróżnia się strukturę prostą (nieagregatową) cechującą się brakiem agregatów glebowych w masie glebowej; strukturę agregatową słabą o słabo wykształconych agregatach, niewyróżnialnych w profilu glebowym; strukturę agregatową średnio trwałą o dobrze wykształconych agregatach, niewyróżnialnych w glebie nierozkruszonej; i strukturę agregatową trwałą o stabilnych, dobrze wykształconych agregatach, dobrze widocznych w glebie nierozkruszonej. Struktury agregatowe opisywane są również na podstawie wielkości (struktury bardzo drobne, drobne, średnie, grube, bardzo grube) i kształtu agregatów (struktury sferoidalne, foremnowielościenne, wrzecionowate, dyskoidalne, soczewkowe).

Struktura prosta (nieagregatowa) gleby
Cząstki elementarne fazy stałej (ziarna glebowe) obecne w masie glebowej gleby o strukturze prostej (nieagregatowej) nie tworzą agregatów glebowych, są ułożone luźno względem siebie bądź ściśle do siebie przylegają; masa glebowa cechuje się brakiem wyraźnej linii łupliwości. Wyróżnia się dwa typy struktury prostej – strukturę rozdzielnoziarnistą i strukturę spójną (masywną). Cząstki glebowe w glebach o strukturze rozdzielnoziarnistej ułożone są luźno w masie glebowej, nie połączone spoiwem (np. próchnicą, lepiszczem koloidalnym); struktura ta charakterystyczna jest dla utworów gruboziarnistych (żwirów, luźnych piasków). Gleby o spójnej strukturze tworzą zwartą, jednolitą masę bez trwałych pęknięć i szczelin, ze ściśle przylegającymi do siebie ziarnami glebowymi. Struktura ta występuje w warstwach podpowierzchniowych o niewielkiej zawartości materii organicznej oraz stale podmokłych glebach drobnoziarnistych (np. glebach ilastych i pyłowych). Struktura spójna zróżnicowana jest na strukturę spójną plastyczną (cechującą stale wilgotne gleby ilaste), strukturę spójną kruchą (obecną w glebach pyłowych z niewielką zawartością frakcji ilastej), strukturę spójną scementowaną (z cząstkami fazy stałej połączonymi nieodwracalnie w wyniku miejscowej koncentracji związków chemicznych) i strukturę spójną amorficzną (charakterystyczną dla całkowicie rozłożonych torfów złożonych z substancji humusowych tworzących jednolitą masę glebową).
Struktura złożona (agregatowa) gleby
Struktura agregatowa gleby charakteryzuje się wyraźną, dobrze wyodrębnioną płaszczyzną łupliwości, wokół której zgrupowane są cząstki elementarne fazy stałej w postaci agregatów glebowych o zróżnicowanej wielkości i kształtach. Struktura ta powstaje w wyniku procesów mechanicznych (pęcznienie, kurczenie), oddziaływania rozwijających się w glebie korzeni roślin oraz zwierzęcych organizmów glebowych (zooedafonu) bądź zmiany stanów koloidów glebowych w obecności jonów wapnia. Struktura agregatowa zróżnicowana jest, zależnie od kształtu agregatów, na strukturę sferoidalną (kulistą) – gruzełkową, koprolitową, ziarnistą; strukturę foremnowielościenną (blokową) – ostrokrawędzistą (angularną), zaokrągloną (subangularną) i bryłową; strukturę wrzecionowatą – pryzmatyczną i słupową (kolumnową); strukturę dyskoidalną – płytkową i skorupkową; oraz strukturę soczewkową (klinową).
Struktura sferoidalna, o kulistych agregatach o gładkich lub chropowatych powierzchniach, nie przylegających do sąsiednich agregatów; występuje w podpowierzchniowych poziomach mineralnych bogatych w próchnicę i niektórych poziomach organicznych. Agregaty w glebie o strukturze foremnowielościennej są wielościanami foremnymi o gładkiej lub chropowatej powierzchni, przylegających do otaczających agregatów glebowych; obecne są w poziomach podpowierzchniowych gleb drobno- i średnioziarnistych. Gleba o strukturze wrzecionowatej zawiera agregaty glebowe w kształcie wrzecionowatych graniastosłupów ostrokrawędzistych (struktura pryzmatyczna; gleby drobnoziarniste głęboko wysychające lub namakające) bądź posiadających zaokrąglone krawędzie (struktura słupowa; podpowierzchniowe poziomy gleb słonych). Agregaty w glebie o strukturze dyskoidalnej są poziomo ułożonymi płytkami lub blaszkami o chropowatej powierzchni (struktura płytkowa, poziomy podpowierzchniowe gleb) bądź miseczkowato wklęsłymi płytkami o gładkiej powierzchni górnej i chropowatej powierzchni dolnej (struktura skorupkowa, powierzchniowe warstwy gleby). Agregaty gleby o strukturze soczewkowej mają kształt dużych, wydłużonych soczewek; są charakterystyczne dla poziomów podpowierzchniowych gleb ilastych.

Struktura włóknista gleby
Struktura włóknista gleby, określana również mianem struktury tkankowej, jest strukturą pedogeniczną występującą wyłącznie w glebach organicznych (głównie glebach torfowych). Masa glebowa składa się w przeważającej większości z nierozłożonych szczątków roślinnych. Struktura włóknista zróżnicowana jest na strukturę gąbczastą i strukturę włóknistą właściwą. Struktura gąbczasta jest charakterystyczna dla słabo rozłożonych torfów mszarnych i torfów mechowiskowych. Masa glebowa złożona jest z fragmentów mchów, pędów turzyc i innych roślin torfowiskowych oraz niewielkiej domieszki gałęzi i szyszek sosnowych. Torf w stanie wilgotnym stanowi porowatą, elastyczną i gąbczastą masę; w stanie suchym tworzy różnej grubości warstwę nierozłożonej materii roślinnej na powierzchni ziemi (wojłok). Struktura włóknista właściwa, złożona z nierozłożonych włókien roślinnych, jest strukturą występującą w słabo- i średnio rozłożonych torfach turzycowiskowych i szuwarowych. Masę torfu tworzą korzonki turzyc, kłącza i korzonki trzcin i kłącza skrzypów, amorficzne związki humusowe oraz niewielka domieszka kory i gałęzi drzew (np. wierzby).



