wścieklizna

Wścieklizna, wodowstręt – zakażenie ośrodkowego układu nerwowego ssaków cechujące się bardzo ciężkim przebiegiem klinicznym oraz 100% śmiertelnością, wywoływane przez wirusa wścieklizny (RABV) – wirusa RNA z rodzaju lyssawirus (Lyssavirus) zaliczanego do rodziny rabdowirusów (Rhabdoviridae). Wirus wścieklizny przenosi się głównie poprzez kontakt śliny zakażonego lub chorego na wściekliznę zwierzęcia ze skórą lub błonami śluzowymi w wyniku pogryzienia; do zakażenia może również dojść na drodze wziewnej podczas wdychania pyłu zawierającego cząstki wirusowe lub drodze transplantacyjnej podczas przeszczepu narządów (np. rogówki oka). Wirus wścieklizny jest wirusem neurotropowym rozprzestrzeniającym się w organizmie za pomocą obwodowych włókien nerwowych i namnażającym się w neuronach ośrodkowego układu nerwowego. Przebieg choroby obejmuje trzy fazy – fazę prodromalną (fazę zwiastunów) z objawami nieswoistymi (np. złe samopoczucie, niepokój, gorączka, bóle głowy i stawówskurcze mięśni, niedowłady i porażenia kończyn, ślinotok, wodowstręt) i fazę śpiączki kończącą się śmiercią spowodowaną niewydolnością oddechową. Działania profilaktyczne zapobiegające zakażeniu wirusem wścieklizny opierają się na szczepieniach zwierząt dzikich (głównie lisów), zwierząt domowych (np. psów, kotów, fretek) i zwierząt gospodarskich (np. bydła, koni, owiec, kóz).

Czynnik etiologiczny wścieklizny

Wścieklizna (wodowstręt) jest zakażeniem ośrodkowego układu nerwowego ssaków (w tym człowieka) wywoływanym przez wirus wścieklizny (RABV, ang. Rabies virus), osłonkowy wirus RNA z rodzaju lyssawirus (Lyssavirus) zaliczany do rodziny rabdowirusów (Rhabdoviridae) w obrębie rzędu mononegawirusów (Mononegavirales). Wirion (kompletna cząstka wirusowa) wirusa wścieklizny jest cylindryczną strukturą o średnicy 75-80 nm i długości 120-300 nm.

Wirion wirusa wścieklizny zbudowany jest z trzech zasadniczych części:

• rdzenia – zawierającego genom w postaci cząsteczki jednoniciowego RNA o ujemnej polarności (-ssRNA), współtworzącej ze ściśle powiązanymi białkami – nukleoproteiną (NP), fosfoproteiną (P) oraz polimerazą RNA zależną od RNA, czyli dużym białkiem strukturalnym (L) kompleks rybonukleoproteinowy (RNP) odpowiedzialny za procesy transkrypcji i replikacji wirusowego RNA;
• otoczki białkowej (kapsydu) – składającej się z białka macierzy (M) determinującego kształt i wielkość wirionu, uczestniczącego w regulacji cyklu replikacyjnego i składaniu nowych (potomnych) cząstek wirusowych;
• zewnętrznej osłonki lipidowej – dwuwarstwowej osłonki zawierającej na powierzchni liczne wypustki składające się z trimerów glikoproteinowych (G), odpowiedzialnych za przyłączanie się cząstek wirusowych do receptorów komórki gospodarza.

Wirus wścieklizny wykazuje wrażliwość na wysoką temperaturę (powyżej 37°C), intensywne promieniowanie słoneczne oraz kwaśne pH (wywołujące denaturację glikoprotein osłonki lipidowej) oraz działanie 2% formaliny, eteru, etanolu i innych rozpuszczalników lipidowych, np. roztworów mydła i detergentów na bazie alkoholu (niszczących zewnętrzną osłonkę lipidową). Jest odporny na procesy gnilne oraz niskie temperatury.

Transmisja i replikacja wirusa wścieklizny

Wścieklizna jest chorobą zakaźną występującą na obszarze całej kuli ziemskiej z wyjątkiem Antarktydy, Wielkiej Brytanii, Irlandii, Islandii, Grenlandii, Malezji, Japonii, Australii, Nowej Zelandii oraz znacznej większości niewielkich wysp oceanicznych. Głównym rezerwuarem wirusa są dziko żyjące zwierzęta drapieżne zamieszkujące Eurazję (np. lisy, jenoty, szakale, borsuki), Amerykę Północną (np. skunksy, szopy, lisy, kojoty) i Afrykę (np. szakale, mangusty) oraz żywiące się krwią nietoperze z podrodziny wampirów zamieszkujące Meksyk i Amerykę Południową. Przenosicielami wścieklizny są również zwierzęta domowe (np. psy, koty, fretki).

Zakażenie wirusem wścieklizny u człowieka może odbywać się na kilka różnych sposobów:

• na drodze bezpośredniego kontaktu śliny zakażonego lub chorego na wściekliznę zwierzęcia z uszkodzoną skórą lub błonami śluzowymi oczu, jamy nosowej i jamy ustnej człowieka, głównie w wyniku pogryzienia;
• na drodze wziewnej (aerogennej) w wyniku wdychania pyłu zawierającego cząstki wirusowe (np. aerozolu odchodów nietoperzy w jaskiniach);
• na drodze przezspojówkowej w wyniku przedostania się śliny zakażonego lub chorego na wściekliznę zwierzęcia do spojówki oka człowieka;
• na drodze transplantacyjnej podczas przeszczepu niektórych narządów (np. rogówki oka) od osoby zakażonej.

Wirus wścieklizny po ugryzieniu zakażonego lub chorego zwierzęcia utrzymuje się w miejscu wniknięcia przez okres kilkunastu godzin, gdzie ulega namnażaniu (replikacji) w komórkach mięśniowych. Następnie, jako wirus wykazujący właściwości neurotropowe, rozprzestrzenia się w organizmie wzdłuż obwodowych włókien nerwowych. Glikoproteiny osłonki lipidowej wiążą się z receptorami płytki nerwowo-mięśniowej, dzięki czemu cząstki wirusowe wnikają do aksonu i na drodze szybkiego wstecznego transportu aksonalnego docierają do neuronów  ośrodkowego układu nerwowego (mózgu i rdzenia kręgowego). Ulegają w nich intensywnej replikacji, a powstające wiriony potomne przemieszczają się wzdłuż zstępujących włókien nerwowych do gruczołów ślinowych (ślinianek), w których wydzielinie (ślinie) obecne są na kilka dni przed pojawieniem się charakterystycznych objawów chorobowych.

Przebieg wścieklizny

Wścieklizna jest zakażeniem ośrodkowego układu nerwowego ssaków (w tym człowieka) cechującym się ciężkim przebiegiem klinicznym oraz 100% śmiertelnością. Okres inkubacji choroby, czyli czas od momentu infekcji do pojawienia się objawów chorobowych, zależy od ilości cząstek wirusowych (wirionów) wprowadzonych do organizmu, miejsca wniknięcia wirusa (wrót zakażenia) oraz gatunku i wieku osobnika. Okres inkubacji u większości ssaków wynosi z reguły od kilku dni do kilku miesięcy; u człowieka – przeważnie ok. 1-3 miesięcy. Przebieg objawowy choroby obejmuje objawy nieswoiste oraz neurologiczne prowadzące do śpiączki kończącej się śmiercią spowodowaną niewydolnością oddechową. Wirus wścieklizny u niektórych gatunków nietoperzy może wywoływać zakażenia bezobjawowe (subkliniczne).

Przebieg wścieklizny u człowieka zróżnicowany jest na następujące fazy:

• fazę prodromalną (fazę zwiastunów) – cechującą się występowaniem nieswoistych objawów utrzymujących się przez 2-4 dni; do objawów fazy prodromalnej zaliczane są złe samopoczucie, uczucie niepokoju, gorączka, bóle głowy i stawów, zaburzenia snu, zmęczenie, nudności, uporczywy kaszel, katar oraz uczucie drętwienia, pieczenia lub świądu w miejscu ugryzienia;
• fazę neurologiczną (fazę porażeń) – cechującą się występowaniem ostrych objawów neurologicznych związanych z zakażeniem ośrodkowego układu nerwowego (mózgu, rdzenia kręgowego) utrzymujących się przez 7-10 dni; w przebiegu fazy pojawiają się nadmierne pobudzenie, nadwrażliwość na bodźce, zaburzenia świadomości, omamy wzrokowe i słuchowe, wzrost łaknienia, ślinotok, wodowstręt, spastyczne skurcze mięśni, niedowłady i porażenia kończyn;
• fazę śpiączki – przejawiającą się nasileniem objawów neurologicznych, takich jak porażenie mięśni twarzy i gardła skutkujące ślinotokiem i trudnościami w przełykaniu, utrata głosu i wzroku, paraliż kończyn, tachykardia i zaburzenia rytmu serca, skurcze mięśni uniemożliwiające oddychanie, majaczenie i utrata świadomości prowadząca do śpiączki; faza śpiączki kończy się zgonem z powodu niewydolności oddechowej po upływie ok. 10 dni od momentu pojawienia się pierwszych objawów neurologicznych.

Laboratoryjne rozpoznanie wścieklizny wykorzystuje badania diagnostyczne polegające m.in. na stwierdzeniu obecności antygenów wirusowych w komórkach nerwowych skóry (metoda immunofluorescencji), wykryciu swoistych przeciwciał przeciwwirusowych w surowicy krwi lub płynie mózgowo-rdzeniowym bądź obecności genomu wirusa w próbce śliny, bioptacie skóry pobranym z karku lub preparacie odciskowym rogówki oka (metoda RT-PCR).

Profilaktyka wścieklizny

Działania profilaktyczne zapobiegając zakażeniu wirusem wścieklizny wśród zwierząt opierają się głównie na zrzutach lub ręcznym wykładaniu szczepionek doustnych przeznaczonych dla zwierząt dzikich (głównie lisów, jenotów, szopów, kojotów) oraz przeprowadzaniu szczepień ochronnych zwierząt domowych (np. psów, kotów, fretek) i zwierząt gospodarskich (np. koni, bydła, owiec, kóz). Zwierzęta zakażone bądź chore na wściekliznę poddawane są eutanazji. Profilaktyka zakażeń u człowieka obejmuje szczepienia ochronne (przedekspozycyjne) u osób zawodowo narażonych na zakażenie wirusem wścieklizny (np. lekarzy weterynarii, techników weterynaryjnych, pracowników laboratoryjnych, opiekunów zwierząt, chiropterologów) bądź podróżujących do krajów o wysokim ryzyku zakażenia (np. krajów Afryki i płd.-wsch. Azji).

Zapobieganie zakażeniu wirusem wścieklizny w przypadku pogryzienia bądź kontaktu śliny zakażonego lub chorego zwierzęcia z uszkodzoną powierzchnią skóry (np. skaleczeniem, zadrapaniem, otarciem) obejmuje dokładne przepłukanie i oczyszczenie rany wodą z mydłem lub innym detergentem, dezynfekcję rany jodopowidonem lub środkami na bazie spirytusu oraz szczepienie poekspozycyjne z wykorzystaniem szczepionki zawierającej inaktywowany szczep wirusa wścieklizny. Działania profilaktyczne u osób z rozległymi i głębokimi ranami uzupełniane są dodatkowo poprzez podanie surowicy odpornościowej o dużej zawartości swoistych przeciwciał skierowanych przeciwko wirusowi wścieklizny.