Ślimaki, brzuchonogi (Gastropoda) – najliczniejsza i najbardziej zróżnicowana gromada mięczaków (Mollusca), obejmująca ok. 105 tys. współcześnie żyjących gatunków.
Występowanie
Ślimaki występują w morzach i oceanachzbiornikach wód stojących (stawy, jeziora) oraz na lądzie, gdzie zamieszkują różnorodne środowiska.
Historia ewolucyjna i podział systematyczny
Ślimaki morskie pojawiły się w kambrze. Pierwsze lądowe formy pojawiły się w karbonie, część z nich wtórnie przystosowała się do życia w wodzie.
Tradycyjnie w obrębie gromady ślimaków wyróżnia się trzy podgromady:
- przodoskrzelne (Prosobranchia) – głównie morskie; posiadają 1-2 skrzela skierowane do przodu ciała;
- tyłoskrzelne (Opisthobranchia) – wyłącznie morskie; posiadają jedno skrzele skierowane do tyłu ciała;
- płucodyszne (Pulmonata) – głównie lądowe, niektóre słodkowodne; oddychające za pomocą ściany jamy płaszczowej.
Budowa ciała
Ciało ślimaków składa się z głowy, nogi i worka trzewiowego okrytego muszlą. Głowa i noga mogą być wciągane do muszli przy udziale specjalnych mięśni. Rozmiary ciała wynoszą od ok. 1 mm do kilkudziesięciu cm.
Na głowie znajduje się jedna lub dwie pary czułków. Oczy osadzone są u podstawy czułków, na ich szczycie lub na brodawkach. Otwór gębowy znajduje się po stronie brzusznej.
Płaszcz okryty jest muszlą skręconą prawoskrętnie (u większości gatunków), lewoskrętnie, nieskręconą lub dwuklapową; u części ślimaków nastąpiła częściowa lub całkowita jej redukcja (tyłoskrzelne, pomrowy). Muszla składa się z trzech warstw – peristrakum, ostrakum i hipostrakum; zamykana jest wieczkiem lub epifragmą.
Noga jest wydłużona, spłaszczona i mięsista, u gatunków wodnych przekształcona w fałdy lub płetwę. Pokryta jest licznymi gruczołami śluzowymi.
Ciało przeważnie jest asymetryczne w wyniku torsji – spiralnego zwinięcia i skręcenia worka trzewiowego. U większości gatunków zachowały się narządy prawej strony ciała, które uległy przesunięciu na stronę lewą; część parzystych narządów uległa redukcji. U niektórych ślimaków nastąpiła częściowa lub całkowita detorsja (odkręcenie worka trzewiowego) – ich ciało wykazuje cechy wtórnej symetrii dwubocznej.
Układ nerwowy i narządy zmysłów
Centralny układ nerwowy składa się z 3 par zwojów głównych (mózgowych, nożnych, płaszczowych) oraz zwojów unerwiających narządy wewnętrzne.
Narządami zmysłów są:
- pęcherzykowate oczy,
- czułki oraz wyrostki nogi i płaszcza (wrażenia czuciowe),
- statocysty na nodze (równowaga),
- wyrostki przy otworze gębowym, brodawki jamy gębowej, rinofory czułków, osfradia w jamie płaszczowej (wrażenia chemiczne).
Układ pokarmowy
Układ pokarmowy składa się z:
- otworu gębowego,
- gardzieli zaopatrzonej w szczęki i chitynową tarkę pokryta rzędami zębów;
- przełyku, u niektórych gatunków zróżnicowanego w wole;
- żołądka, do którego uchodzi gruczoł trzustkowo-wątrobowy;
- jelita
- otworu odbytowego z ujściem w jamie płaszczowej.
Układ oddechowy
Ślimaki wodne oddychają za pomocą skrzeli, ściany jamy płucnej lub całej powierzchni ciała. U ślimaków tyłoskrzelnych występują skrzela wtórne – wyrostki ściany ciała.
Ślimaki lądowe są płucodyszne, wymiana gazowa zachodzi z udziałem ściany jamy płaszczowej, tworzącej jamę płucną.
Układ krwionośny
Serce ślimaków zbudowane jest z 1-2 przedsionków i komory; przedsionek znajduje się z przodu komory (przodoskrzelne) lub z tyłu (tyłoskrzelne, płucodyszne). Niektóre gatunki nie posiadają serca. W osoczu krwi przeważnie występuje hemocyjanina.
Układ wydalniczy
Układ wydalniczy składa się z parzystych metanefrydiów, z których prawe najczęściej jest zredukowane lub wchodzi w skład przewodów moczowo-płciowych (gonoduktów). Ujścia otworów wydalniczych położone są w jamie płaszczowej lub z przodu worka trzewiowego (płucodyszne).
Układ rozrodczy
Ślimaki rozdzielnopłciowe:
- układ rozrodczy samic składa się z jajnika, jajowodu ze zbiornikiem nasiennym, macicy połączonej z torebką kopulacyjną i gruczołami (białkowym i produkującymi osłony jajowe), oraz pochwy;
- układ rozrodczy samców składa się z jądra, nasieniowodu zakończonego rowkiem lub prąciem znajdującym się na głowie w pobliżu prawego czułka.
Ślimaki obupłciowe
- gonada jest obupłciowa lub najpierw pełni funkcję jądra, a następnie jajnika;
- występuje wspólny przewód płciowy lub jajowód i nasieniowód o oddzielnym lub wspólnym ujściu.
Tryb życia
Ślimaki w większości są wolno żyjące, nieliczne gatunki są pasożytami zewnętrznymi wieloszczetów, małży i szkarłupnipasożyty wewnętrzne występują u strzykw. Ślimaki są żywicielami pierwotniaków, tasiemców, nicieni i przywr.
Większość gatunków osiąga dojrzałość płciową w ciągu roku i ginie po zakończeniu rozrodu. Duże ślimaki morskie i lądowe mogą żyć do kilkunastu lat.
Niektóre gatunki są zdolne do estywacji i hibernacjiPożywienie
Ślimaki roślinożerne żywią się glonami, liśćmi roślin, porostami oraz grzybami.
Ślimaki drapieżne żywią się gąbkami, parzydełkowcami, pierścienicami, małżami, innymi ślimakami, szkarłupniami, osłonicami i rybami. Niektóre gatunki posiadają gruczoły jadowe.
Rozmnażanie
Ślimaki są przeważnie jajorodnejaja składane są pojedynczo lub w grupach.
Zapłodnienie jest głównie wewnętrzne i krzyżowe; u niektórych gatunków obupłciowych występują zaloty i kopulacja (strzałki miłosne).
W rozwoju występują formy larwalne – trochofora i żeglarek; zamknięte w kapsułce jajowej lub wolno żyjące.
Niektóre ślimaki opiekują się potomstwem – przechowują jaja w jamie płaszczowej.
