Cytrusy (owoce cytrusowe) – właściwości, skład i rodzaje cytrusów

Cytrusy (owoce cytrusowe) to rodzaj botaniczny, do którego zalicza się ponad 50 gatunków soczystych owoców, typowych dla ciepłego klimatu. W Polsce znamy jedynie te najpopularniejsze, eksportowane do wszystkich zakątków kuli ziemskiej, takie jak cytryny czy pomarańcze. Świat cytrusów jest jednak o wiele bardziej zróżnicowany, choć wszystkie je łączy spora doza mniej lub bardziej przyjemnej kwaśności!



Wybór owoców cytrusowych,fot. shutterstockWybór owoców cytrusowych,fot. shutterstock
  1. Ewolucja i rozprzestrzenienie cytrusów
  2. Najbardziej znane cytrusy
  3. Mało znane gatunki cytrusów
  4. Czy cytrusy są zdrowe?
  5. Olejki eteryczne z cytrusów
  6. Kulinarne wykorzystanie cytrusów
  7. Czy warto jeść cytrusy?
Cytrusy (owoce cytrusowe) w przeważającej części są bardzo łatwe do rozpoznania na pierwszy rzut oka. Rosną na wiecznie zielonych drzewach lub krzewach o pojedynczych listkach i mają postać mięsistych jagód o dwuwarstwowej skórce. Na zewnątrz widzimy kolorową (zieloną, żółtą lub pomarańczową) warstwę flawedo, pod którą kryje się biała gąbczasta błonka. Soczysty miąższ podzielony jest na segmenty, które nam, konsumentom, bardzo ułatwiają jedzenie. Wewnątrz miąższu znajdują się zazwyczaj większe lub mniejsze białe nasiona – wyjątkiem są jedynie cytrusy, które powstają bez zapłodnienia.

Ewolucja i rozprzestrzenienie cytrusów

Drzewa cytrusowe pochodzą z tropikalnych i subtropikalnych obszarów południowo-wschodniej Azji oraz północno-zachodniej Australii. Naukowcy uważają, że ich rozprzestrzenienie się w tym obszarze w epoce miocenu miało bezpośredni związek z osłabieniem się monsunów. W epoce pliocenu cytrusy zaczęły tworzyć naturalne hybrydy, dając początek np. australijskiej limonce (Citrus glauca). Wraz ze zmianami klimatu drzewa rodzące słodko-kwaśne owoce dotarły samodzielnie do Tajwanu i Japonii, a także Papui Nowej Gwinei. Te wędrówki były w bezpośrednio sposób odpowiedzialne za powstawanie nowych gatunków, takich jak cytryna (Citrus limon) czy pomelo (C. maxima).

Nie wiadomo dokładnie, kiedy człowiek zaczął interesować się cytrusami na tyle, by próbować je samodzielnie rozmnażać. Prawdopodobnie w okresie między trzecim a drugim tysiącleciem przed naszą erą migrujące społeczności australijskie przewiozły nasiona cytrusów do Mikronezji i Polinezji. Ponad 3 tysiące lat temu cytryny zawędrowały już z podróżnikami do basenu Morza Śródziemnego oraz Afryki. Prawdziwy przełom nastąpił jednak dopiero w epoce Wielkich Odkryć Geograficznych, kiedy portugalscy żeglarze przywieźli do Europy słodkie pomarańcze (C. sinesis).

Obecnie owoce cytrusowe uprawiane są aż w 64 krajach świata, przy czym liderami są Brazylia, Chiny, Stany Zjednoczone i Meksyk, a więc obszary położone bardzo daleko od kolebki botanicznego rodzaju Citrus.

Najbardziej znane cytrusy

Cytrusy jako rodzaj botaniczny są najbardziej znaczącą gospodarczo rodziną owoców. W 2018 r. wyprodukowano ich na świecie ponad 152 miliony ton, ale paradoksalnie, liczba ta odnosi się przede wszystkim do pięciu najważniejszych gatunków. Ponad połowę całkowitej produkcji stanowią bowiem pomarańcze, a dalej w rankingu plasują się mandarynki (C. reticulata), cytryny i limonki, a także grejpfruty (C. x paradisi) i pomelo. W tym miejscu warto podkreślić, że grejpfruty to nic innego jak naturalna hybryda pomarańczy i pomelo, która powstała na Barbadosie!

Mało znane gatunki cytrusów

Do cytrusów zaliczają się jednak także gatunki bardzo rzadko widywane w polskich supermarketach, albo wręcz niedostępne w Europie. Mało kto na przykład słyszał o popularnym w Japonii amanatsu (C. natsudaidai) czy podłużnych australijskich limonkach zwanych „finger lime” (C. australasica). Do najbardziej charyzmatycznych cytrusowych przysmaków należy za to na pewno Ręka Buddy (Citrus medica var. sarcodactylis) o wyjątkowym jak na cytrus palczastym kształcie, słodko-kwaśny kumkwat (C. japonica) czy wyjątkowo brzydki owoc ugli (Citrus reticulata × Citrus paradisi). Japoński owoc Yuzu z kolei uważany jest za najaromatyczniejszy z cytrusów, łączący w sobie zapachy wszystkich innych krewnych.

Same cytryny obecne są na świecie pod postacią kilku ciekawych gatunków, np. cytryny marokańskiej (C. medica) czy zaskakująco mało kwaśnej korsykańskiej cytryny.
Cytryny to najpowszechniej wykorzystywane cytrusy na świecie, fot. shutterstock

Czy cytrusy są zdrowe?

Cytrusy cieszą się renomą jako doskonałe źródło witaminy C. I choć trudno im coś zarzucić pod tym względem, warto wiedzieć, że w przeliczeniu na 100 g produktu bogatsza w witaminę C jest np. słodka czerwona papryka nawet polska truskawka! Oczywiście, cytrusy mają nad świeżymi rodzimymi owocami tą wielką przewagę, że dostępne są przez całą zimę, kiedy anty-przeziębieniowej witaminy brakuje nam najbardziej.

Cytrusy mają jednak o wiele więcej zdrowotnych zalet. W zależności od gatunku są bowiem bogate również w inne witaminy i minerały, np. w grejpfrutach i mandarynkach znajdują się pokaźne zasoby witaminy A i potasu. Godny uwagi jest również błonnik zawarty w błonach między poszczególnymi segmentami miąższu, których dla naszego własnego dobra, lepiej jest nie obierać. Naukowcy przede wszystkim jednak skupiają się na antyoksydantach obecnych w cytrusach i ich pozytywnym wpływie na układ krążenia oraz system odpornościowy. Mowa przede wszystkim o karotenoidach, związkach fenolowych oraz flawonoidach, które przekładają się na działanie antynowotworowe, przeciwzapalne, bakteriobójcze, a nawet antywirusowe. Niestety, badania wskazują, że wysoka koncentracja owych korzystnych dla zdrowia związków jest w bezpośredni sposób związana ze stanem dojrzałości przy zbiorze – zbierane przedwcześnie owoce na eksport są więc znacznie uboższe w antyoksydanty.

Korzystne dla zdrowia mogą być także soki cytrusowe pite w racjonalnych ilościach, a najlepiej częściowo rozwodnione. Z badań wynika bowiem, że sok z cytryny i słodkiej pomarańczy chronią wątrobę przed uszkodzeniami, zaś sok z grejpfruta zapobiega otyłości oraz pomaga obniżyć poziom cholesterolu we krwi.
Diagram porównujący podstawowe walory odżywcze poszczególnych owoców cytrusowych w przeliczeniu na 100 g; opracowanie własne na podst. https://nutritiondata.self.com/

Olejki eteryczne z cytrusów

Skórka cytrusów, czyli flawedo, jest bardzo bogata w związki eteryczne, które decydują o jej walorach aromatycznych – naukowcy naliczyli ich łącznie ponad 400! Stąd z wielu owoców produkuje się metodą destylacji wodnej lub parowej olejki eteryczne, będące bardzo często wykorzystywane w przemyśle perfumeryjnym. Same w sobie posiadają one również unikalne walory lecznicze, które wykorzystywać można w postaci inhalacji lub masażu, z wykorzystaniem oleju bazowego. Niektóre dodawane być również mogą do koktajli, ciast czy deserów jako naturalny aromat!

Do popularnych olejków cytrusowych należą m.in. :

Ciekawostka: Do produkcji 1 ml olejku eterycznego wykorzystuje się ok. 10 kg skórek owoców cytrusowych.
Grejpfruty cenione są nie tylko za miąższ, ale także zawartość pestek! Fot. shutterstock

Kulinarne wykorzystanie cytrusów

Cytrusy w gastronomii są po prostu niezastąpione, oferując nam aż trzy spośród pięciu smaków: słodki, kwaśny oraz gorzki – w dość intensywnej często postaci. W przemyśle spożywczym są przede wszystkim surowcem do produkcji soków – sok pomarańczowy jest absolutnym światowym liderem pod względem popularności!

Owoców cytrusowych z racji soczystego miąższu i grubej skórki nie dodaje się do ciast, ale są one doskonałym składnikiem surowych sałatek owocowych, sorbetów, a także konfitur. Oryginalna marmolada smażona jest z pomarańczy sewilskich ze skórką, a w sklepach można także znaleźć podobne przetwory z grejpfrutów czy mandarynek.

Starta skórka z cytryny to międzynarodowy hit przyprawowy dodawany zarówno do dań słodkich, jak i słonych, a podobną renomą cieszy się także skórka z pomarańczy. Co ciekawe, drzewa cytrusowe mają nawet bardzo aromatyczne liście – te z papedy, zwanej inaczej limonką kaffir (C. hystrix), to fantastyczny dodatek do dań typu curry.

Czy warto jeść cytrusy?

Podsumowując, cytrusy to owoce, które dosłownie podbiły świat, oferując nam o wiele więcej niż tylko soczysty miąższ pełen witaminy C. Zdrowe, aromatyczne i poprawiające nastrój, powinny regularnie pojawiać się w jadłospisie całej rodziny. Idealnie jest wybierać owoce pochodzące z ekologicznych upraw, które naturalnie bywają odpowiednio droższe. Alternatywnie, skórkę przed obraniem należy dla bezpieczeństwa starannie umyć ciepłą wodą!
Ekologia.pl (Agata Pavlinec)

Bibliografia

  1. Guohong Albert Wu i in.; “Genomics of the origin and evolution of Citrus”; data dostępu: 2020-04-30
  2. Miguel Barral; “The Genetic Mystery of Citrus Fruits: How Did We Manage to Domesticate Them?”; data dostępu: 2020-04-30
  3. Mackenzie Stratton; “A Complete Guide to Citrus Fruits”; data dostępu: 2020-04-30
  4. Waseem Ahmed, Rafia Azmat; “Citrus: An Ancient Fruits of Promise for Health Benefits”; data dostępu: 2020-04-30
  5. Xinmiao Lv. i in.; “Citrus fruits as a treasure trove of active natural metabolites that potentially provide benefits for human health”; data dostępu: 2020-04-30
  6. C. Economos, W.D. Clay; “Nutritional and health benefits of citrus fruits”; data dostępu: 2020-04-30
Ocena (2.9) Oceń: