Ochrona gatunkowa - aspekty, cele i sposoby ochrony gatunkowej

Panda wielka, koala, jesiotr to niektóre chronione gatunki zwierząt znane każdemu. Bez naszej pomocy setki kolejnych mogą wyginąć, m in. dlatego podlegają ochronie gatunkowej.

1. Prawo krajowe
2. Prawo międzynarodowe

Ochrona gatunkowa podlega wielu aktom prawnym, w zależności od stopnia zagrożenia, występowania, stabilności populacji czy też jej rozproszenia. Cześć zwierząt podlega ochronie gatunkowej (częściowej lub ściślej), inne także strefowej (np. w promieniu kilkaset metrów wokół gniazda). Ponieważ zwierzęta nie znają granic, często ich ochrona tylko na terenie jednego czy kilku państw nie ma większego sensu. Dlatego obecnie funkcjonuje też kilka regulacji prawnych umożliwiających ochronę na poziomie międzynarodowym, np. przez specjalne traktowanie pewnych siedlisk i żyjących tam organizmów.

Oczywiście nie da się ochronić zwierząt bez chronienia ich siedlisk w ramach różnych form ochrony strefowej (np. parki narodowe), o czym mówi akapit ochrona siedlisk.

Prawo krajowe

Kwestie ochrony gatunkowej na poziomie krajowym reguluje Ustawa o ochronie przyrody z 16 kwietnia 2004 roku (Dz.U. z 2004, nr 92, poz. 880). Niektóre kwestie porządkuje także rozporządzenie Ministra Środowiska w sprawie gatunków dziko występujących zwierząt, objętych ochroną z 28 września 2008 roku (Dz.U. z 2004, nr 220, poz. 2237). Zwierząt objętych ochroną ścisłą nie można m. in. okaleczać, zabijać, chwytać i przetrzymywać a także posiadać żywych lub martwych (lub części ich ciała).

Zabrania się także niszczenia ich ostoi, siedlisk, gniazd a także wybierania z gniazd jaj (lub ich posiadania). Część zwierząt wymienionych w rozporządzeniu podlega ochronie częściowej, a zatem wyżej wymienione zakazy obowiązują okresowo (lub też mogą być w danym okresie uchylone). Instytucje wspomagające ochronę gatunkową (np. parki narodowe, ogrody zoologiczne) na hodowlę ginących gatunków (np. celem ich późniejszej reintrodukcji) muszą mieć stosowne zezwolenia, wydawane przez ministerstwo środowiska. Za szkody spowodowane przez niektóre ze zwierząt podlegających ochronie ścisłej (np. wilk) odpowiada skarb państwa.

Istnieją także rejestry gatunków rzadkich i zagrożonych wyginięciem, które jednak nie zawsze są już objęte ochroną. Publikacje takie są jednak bardzo pomocne w ustaleniach trendów panujących w populacjach zwierząt i mogą być jedną z przesłanek do włączenia ich w poczet gatunków chronionych. Przykładem jest Polska Czerwona Księga Zwierząt opracowywana przez Instytut Ochrony Przyrody PAN z Krakowa przy współpracy z naukowcami z całej Polski. Zawiera ona listę gatunków zagrożonych z podziałem na kategorie zagrożenia (np. VU- gatunki wysokiego ryzyka) wraz z mapami rozmieszczenia, informacjami o biologii itp. Publikacja ta jest wzorowana na międzynarodowej księdze wydawanej przez IUCN.

Prawo międzynarodowe

Spośród aktów prawa międzynarodowego wiele dotyczy w mniejszym lub większym stopniu ochrony zwierząt, chociaż przeważnie skupiają się one na ochronie całych ekosystemów, na których występują zagrożone gatunki. Do najważniejszych konwencji mówiących o zwierzętach należą:
Konwencja Waszyngtońska (CITES) czyli Konwencja o międzynarodowym handlu dzikimi zwierzętami i roślinami gatunków zagrożonych wyginięciem. Jest to międzynarodowy układ regulujący handel zagrożonymi gatunkami, w praktyce przyczyniający się do zachowania wielu gatunków (chociażby poprzez ograniczenie czy zakaz odłowu zwierząt z natury). Konwencja weszła w życie w 1975 roku, obecnie jest ratyfikowana przez ponad 160 państw i reguluje kwestie handlu ponad 34 000 gatunkami rzadkich zwierząt i roślin.

Konwencja Bońska czyli Konwencja o ochronie gatunków wędrownych dzikich zwierząt, podpisana w 1979 roku (w Polsce obowiązuje od 1996 roku). Przepisy tej konwencji chronią zwierzęta migrujące i w znacznym stopniu przyczyniły się do poprawy sytuacji wielu populacji europejskich zwierząt. Przedmiotem dodatkowych porozumień w ramach tej konwencji są: porozumienie o ochronie nietoperzy w Europie (tzw. EUROBATS), o ochronie małych waleni w Bałtyku i Morzu Północnym (tzw. ASCOBANS) oraz o ochronie wędrownych ptaków drapieżnych.

Konwencja Berneńska czyli Konwencja o ochronie gatunków dzikiej flory i fauny europejskiej oraz siedlisk przyrodniczych. Podpisana w 1979 roku (w Polsce obowiązuje od 1995 roku) pomaga chronić najbardziej zagrożone gatunki i ich siedliska, stanowiąc zarazem uzupełnienie pozostałych konwencji.  

Konwencja Ramsarska czyli Konwencja o obszarach wodno-błotnych mających znaczenie międzynarodowe, zwłaszcza jako środowisko życiowe ptactwa wodnego. Podpisana w 1971 roku, obecnie obowiązuje na terenie 154 państw. Konwencja pomaga  chronić ponad 40 typów środowisk wodno-błotnych, a obejmuje obecnie ponad 1600 obszarów (w tym 13 w Polsce). Jest to kluczowy dokument jeżeli chodzi o ochronę ptactwa wodnego – ponieważ pomaga zachować jego naturalne ostoje.

Istnieją ponadto porozumienia dwu lub kilkustronne pomocne m in. w ochronie poszczególnych gatunków czy ich siedlisk, często mające kluczowe znaczenie dla ochrony przyrody na poziomie regionalnym. Dobrym przykładem jest tzw. nowa Konwencja Helsińska (z 1992 roku) umożliwiająca stworzenie Bałtyckiego Systemu Obszarów Chronionych (BSPA). Ważnym dokumentem jeżeli chodzi o ochronę poszczególnych gatunków są postanowienia Międzynarodowej Komisji Wielorybniczej (IWC) regulujące kwestie ochrony wielorybów na świecie (na podstawie Międzynarodowej Konwencji o Regulacji Wielorybnictwa).