Gady (Reptilia) – gromada kręgowców zmiennocieplnych, owodniowców, których ciała pokryte są zrogowaciałym naskórkiem, nieprzepuszczalnym dla wody i gazów. Tylko niektóre gady przystosowały się wtórnie do życia w wodzie, reszta to zwierzęta typowo lądowe. Ich nazwa łacińska – reptilia pochodzi od słowa repto, co oznacza „czołgać się”. Gady zostały zaliczone do taksonu parafiletycznego – stanowią jedynie część potomków swojego przodka, którego dzielą wraz z ptakami. Gdyby ptaki zaliczały się do tego samego taksonu co gady, byłaby mowa o grupie monofiletycznej. Systematyka gadów nie jest dokładnie sprecyzowana. W ewolucji stanowią formę przejściową między ssakami a ptakami. Najbardziej prymitywnymi owodniowców (a gady to pierwsze owodniowce) były synapsydy i zauropsydy różniące się od siebie głównie pod względem otworów skroniowych w czaszce.
Najbardziej intensywny rozwój i podział gadów miał miejsce w mezozoiku. Wiele linii ewolucyjnych gadów wymarło (kopalne gady naczelne, w tym dinozaury). Do czasów współczesnych przetrwały cztery rzędy gadów, skupiające w sumie około 9 tys. gatunków:
Żółwie
Ich tułów chroniony jest w całości przez twardy pancerz zbudowany ze zrośniętych tarczek, pokrytych płytkami rogowymi. Skorupa żółwia jest zrośnięta z jego żebrami. Przykładowi przedstawiciele: żółw błotny, żółw stepowy, żółwiak drapieżny.
Krokodyle
Duże gady drapieżne, prowadzące ziemno-lądowy tryb życia. Przykładowi przedstawiciele krokodyli: krokodyl amerykański, krokodyl syjamski, krokodyl błotny, krokodyl nilowy, krokodyl różańcowy.
Sfenodonty
Prymitywnie zbudowane gady z nadrzędu lepidozaurów, stanowią grupę siostrzaną łuskonośnych. Przedstawiciel: hatteria (dwa gatunki hatterii są jedynymi współcześnie żyjącymi reprezentantami sfenodontów).
Łuskonośne
Należą do nich jaszczurki, węże i amfisbeny. Cechują się cienką i delikatną skórą, rozdwojonym na końcu językiem i wydłużonym ciałem. Cechą najbardziej charakterystyczną są jednak łuski pokrywające grzbiet oraz boki oraz posiadanie tarczek obecnych na głowie i brzuchu. Przedstawiciele: gniewosz plamisty, gekon liścioogonowy, pyton.
Gady w Polsce
W Polsce żyje jedynie 9 gatunków gadów i wszystkie są chronione. Należą do nich: żółw błotny, padalec zwyczajny, jaszczurka zwinka, jaszczurka zielona, jaszczurka żyworódka, żmija zygzakowata, zaskroniec zwyczajny, wąż Eskulapa oraz gniewosz plamisty.
Cechy charakterystyczne gadów:
- zmiennocieplność: gady dostosowują temperaturę ciała do zmieniających się warunków otoczenia – ich twarda skóra nie posiada gruczołów potowych, więc nie są w stanie odprowadzać nadmiaru ciepła i wilgoci poprzez wydzielanie pot;
- serce składające się z 3 części: 2 przedsionki i 1 komora z niepełną przegrodą (wyjątek stanowią krokodyle, u których komory serca są 2);
- jaskrawe ubarwienie: cechę tę przejawia wiele gadów i poszczególnych ich gatunków, choć nie wszystkie;
- silnie skostniały szkielet, praktycznie pozbawiony chrząstek;
- czaszka łączy się z kręgosłupem pojedynczym kłykciem potylicznym;
- obecność okien skroniowych;
- długi i ruchliwy ogon.
Budowa i wygląd ciała gadów
Zęby gadów umiejscowione są na brzegu pyska. Mają identyczny, stożkowaty kształt. Wyjątek stanowią żółwie, które w ogóle nie posiadają uzębienia oraz jadowite gatunki gadów, których przedstawiciele posiadają zęby jadowe. Dotyczy to wielu gatunków węży oraz jadowitej jaszczurki helodermy.
Gadzi ogon napędza ruch, w wodzie ułatwia pływanie. U dużych gatunków stanowi również skuteczną broń z walce z przeciwnikiem. Uderzenie ogona (np. w starciu z krokodylem) może zupełnie obezwładnić napastnika. Ogon może uratować życie gada również w inny sposób. U mniejszych gadów, będących niżej w łańcuchu pokarmowym, oddziela się on od reszty ciała dzięki skurczom mięśni. Autonomia gadziego ogona pozwala wywinąć się ze szczęk drapieżnika. Utracony ogon jest zdolny do częściowej regeneracji.
Skóra gadów jest sucha i szorstka (czasem delikatna). Pokrywają ją zrogowaciałe łuski lub tarcze. Rogowe łuski węży i jaszczurek zachodzą na siebie dachówkowato. Gady, podobnie jak płazy, „wymieniają” skórę na nową w procesie linienia. Linienie to zrzucanie zewnętrznych – zużytych i zniszczonych – warstw naskórka. Może zachodzić kilka razy do roku i jest regulowane przez układ hormonalny.
Wiele gatunków gadów przyciąga wzrok jaskrawym ubarwieniem. Gady mogą zmieniać kolor skóry dzięki gruczołom pigmentacyjnym, znajdującym się w głębszych warstwach naskórka. Przystosowanie to może mieć różne funkcje. Niektóre gady przebarwiają się wyłącznie w okresie godowym. Najbardziej skrajnym, a jednocześnie intrygującym przypadkiem jest tutaj kameleon, który zmienia barwę dostosowując ją do otoczenia, dzięki czemu zyskuje świetny kamuflaż. Ubarwienie kameleona zmienia się też w zależności od aktualnego nastroju gada.
Rozmnażanie gadów
Gady należą do kladu owodniowców, czyli kręgowców wyposażonych w zdolność rozwoju zarodkowego na lądzie. Zarodek tworzy błony płodowe. To cecha, którą dzielą z ssakami i ptakami. Są ponadto rozdzielnopłciowe. Zapłodnienie następuje wewnętrznie, jest jajorodne, jajożyworodne lub żyworodne.
Gady – pytania i odpowiedzi
Jakie gady żyją w Polsce?
W Polsce występuje 9 gatunków gadów, m.in. żółw błotny, jaszczurka zwinka, żmija zygzakowata oraz zaskroniec zwyczajny. Wszystkie te gatunki są pod ochroną.
Czym się różnią gady od płazów?
Gady i płazy to dwie odrębne grupy kręgowców, które różnią się wieloma cechami:
- Skóra: gady mają suchą skórę pokrytą łuskami, podczas gdy płazy mają wilgotną, nagą skórę.
- Rozmnażanie: gady składają jaja na lądzie i są owodniowcami, natomiast płazy rozmnażają się w wodzie, a ich larwy przechodzą przeobrażenie (np. kijanki u żab).
- Oddychanie: większość gadów oddycha wyłącznie płucami, podczas gdy płazy mogą oddychać przez skórę.
- Środowisko życia: płazy wymagają wilgotnego środowiska, a gady są lepiej przystosowane do suchych warunków.
Jak gady się rozmnażają?
Gady rozmnażają się głównie poprzez składanie jaj. Proces rozmnażania u gadów wygląda następująco:
- Zapłodnienie wewnętrzne: u większości gatunków zapłodnienie odbywa się wewnętrznie, gdzie samiec wprowadza plemniki do ciała samicy.
- Składanie jaj: po zapłodnieniu samica składa jaja, które mają twardą skorupkę, chroniącą rozwijające się zarodki. Jaja są składane w bezpiecznych miejscach, takich jak ziemia, piasek czy szczeliny skalne.
- Inkubacja: samica może inkubować jaja, jak np. niektóre gatunki krokodyli czy żółwi, lub zostawić je same. U żółwi morskich samica składa jaja na plaży, a potem wraca do morza.
- Wylęganie: po odpowiednim czasie młode gady wykluwają się z jaj i zaczynają życie samodzielnie. U niektórych gatunków młode od razu potrafią szukać jedzenia i bronić się przed drapieżnikami.
Czy wszystkie gady rozmnażają się przez jaja?
Większość gadów rozmnaża się poprzez składanie jaj, jednak niektóre gatunki, jak węże czy jaszczurki, mogą rozmnażać się przez partenogenezę (rozmnażanie bez udziału samca), choć jest to zjawisko rzadkie.
Bibliografia:
- Bauer, A. M., & Günther, R. (2007). Gady i płazy Europy. Muza SA.
- Grzimek, B. (2003). Życie zwierząt: Gady. PWN.
- Kowalski, M. (2012). Gady Polski – Rozmieszczenie, ekologia i ochrona. Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.
- Nawrocki, P. (2015). Atlas gadów i płazów Polski. Multico.
- Rafiński, J., & Rybacki, M. (2010). Płazy i gady Polski. Oficyna Wydawnicza FOREST.
- Wąsowicz, M. (2021). Gady i ich przystosowania do środowiska. Wydawnictwo Naukowe Scholar.
- Wikipedia – hasło: Gady. Dostępne online: https://pl.wikipedia.org/wiki/Gady (dostęp: 13.03.2025).
- Arnold, E. N., & Ovenden, D. W. (2005). Reptiles and Amphibians of Europe. HarperCollins.
- Carroll, R. L. (1988). Vertebrate Paleontology and Evolution. W. H. Freeman and Company.
- Duellman, W. E., & Trueb, L. (1994). Biology of Amphibians. Johns Hopkins University Press.
