Ochrona przyrody – aspekty, cele i sposoby ochrony przyrody

Niewątpliwie smutny jest fakt, że przyrodę, która jest przecież warunkiem naszego istnienia na Ziemi, musimy aktywnie chronić. Niestety, człowiek zapomniał już, że był kiedyś takim samym elementem globalnego ekosystemu jak inne gatunki zwierząt. Co gorsza, wydaje też nie zdawać sobie sprawy, że fauna i flora tworzą równowagę, bez zachowania której życie stanie się niemożliwe. Ochrona przyrody ma być ostatnia próbą walki o tą delikatną równowagę na naszej planecie – zanim jeszcze będzie za późno.

Nauka o środowisku definiuje ochronę przyrody jako całokształt działań służących zachowaniu różnorodności biologicznej i utrzymaniu prawidłowego przebiegu procesów ekologicznych oraz stabilności ekosystemów. Jest ona zbiorczym pojęciem, które zawiera w sobie ochronę gatunkową oraz ochronę obszarową, w tym ochronę siedlisk czy krajobrazów.

Historia ochrony przyrody

Rozwój cywilizacji rozpoczął się od przetwarzania elementów przyrody na ludzkie potrzeby. Niestety, jego przyspieszona dynamika stała się odwrotnie proporcjonalna do stanu środowiska naturalnego. Przez setki lat skupialiśmy się jednak na własnym doskonaleniu i bogaceniu, nie zwracając uwagi na szkody, jakie ono powoduje. Pierwsi myśliwi zaczęli zmieniać ekosystemy za pomocą ognia i masowego wybijania największych zwierząt. Potem pojawiło się rolnictwo, które rozpoczęło trwający do dziś konflikt między „dzikim” a „udomowionym”. Urbanizacja i industrializacja spowodowały dalsze dramatyczne przekształcenie oblicza naszej planety.

Już w XVII w. wskutek ludzkich działań wyginęły dodo i tury. Następnie przyszła kolej na syreny morskie (zwane dawniej krowami), kaczki labradorskie, gołębie wędrowne, wilkowory tasmańskie, a także liczne gatunki flory, choćby drzewa oliwne św. Heleny czy chilijskie drzewo sandałowe. Szacuje się, że od 1750 r. człowiek na dobre unicestwił nawet 600 gatunków roślin i tysiące gatunków zwierząt!

Opamiętanie nadeszło późno, bo dopiero w XIX w. Wówczas to w Europie i Północnej Ameryce zaczęto o wyniszczaniu przyrody aktywnie myśleć i dyskutować. Aktywność ową przypisuje się postępującej eksploracji naturalnego świata, rosnącej wrażliwości na okrucieństwo oraz romantycznym trendom w sztuce, które zaczęły dostrzegać i akcentować magię i piękno, w tym co dzikie.

W 1866 r. po raz pierwszy użyto słowa „ekologia”, zaś w latach 20-tych XX w. w Europie pojawiły się już zalążki pierwszych „zielonych” ugrupowań politycznych. Na przestrzeni XIX stulecia powstały też pierwsze obszary chronione: Walton Park w Anglii czy rezerwat w lesie Fontainebleau we Francji. W 1872 r. amerykański kongres ustanowił też pierwszy na świecie park narodowy Yellowstone. Po II Wojnie Światowej koncepcja ściśle chronionych parków zaczęła przybierać coraz bardziej konkretne formy i stała się standardem ochrony przyrody w rozwiniętych krajach.

Prawne podstawy ochrony środowiska

W Polsce głównym aktem prawnym regulującym działania służące zachowaniu bioróżnorodności jest ustawa z dn. 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody. Jak czytamy w artykule 1, określa ona cele, zasady i formy ochrony przyrody żywej, nieożywionej oraz krajobrazu. Wyznacza też obowiązki organom administracji publicznej, instytucjom edukacyjnym i naukowym, a także osobom prawnym i fizycznym. Wyszczególnia również zadania stawiane przed Generalnym Dyrektorem Ochrony Środowiska oraz Regionalnymi Dyrektorami OŚ oraz reguluje zakres uprawnień i obowiązków konserwatorów przyrody. Wreszcie ustawa reguluje także sposób zwalczania przestępstw i wykroczeń na obszarach chronionych.

W Europie kierunki pożądanych zmian w dziedzinie ochrony środowiska, a w tym ochrony przyrody wyznacza przyjęty w 2019 r. „Green Deal”. Obejmuje on Strategię Bioróżnorodności, w ramach której planuje się aktywności ograniczające zanieczyszczenie i deforestację, a wspomagające m.in. zalesianie obszarów miejskich i naturalnych. O ochronie przyrody traktują również wcześniejsze akty prawne UE, w tym dyrektywa siedliskowa (Dyrektywa 92/43/EWG).

Formy i rodzaje ochrony przyrody

Wspomniana wyżej ustawa o ochronie przyrody zawiera w sobie również ważne definicje, bez których realizacja postulowanych działań nie byłaby możliwa. Należą do nich zwłaszcza:

• ochrona ścisła – całkowite i trwałe zaniechanie ingerencji człowieka w wybrane ekosystemy;
• ochrona częściowa – ochrona roślin, zwierząt i grzybów dopuszczająca możliwość redukcji populacji i pozyskiwania osobników;
• ochrona czynna – obejmująca zabiegi w celu przywrócenia naturalnego stanu środowiska;
• ochrona in situ – prowadzona na miejscu naturalnego występowania danych gatunków;
• ochrona ex situ – prowadzona poza ich naturalnymi siedliskami.

Poza tym ustawa wprowadza konkretne formy ochrony przyrody, a konkretnie: parki narodowe, rezerwaty przyrody, parki krajobrazowe, obszary chronionego krajobrazu, obszary Natura 2000, pomniki przyrody, stanowiska dokumentacyjne, użytki ekologiczne, zespoły przyrodniczo-krajobrazowe oraz ochronę gatunkową roślin, zwierząt i grzybów. Sposób powołania i funkcjonowania każdej z nich jest ściśle określony przepisami.

Główne problemy ochrony przyrody

Plany i programy mające na celu chronić przyrodę są odpowiedzią na postępujący kryzys środowiskowy. W ramach problemów bezpośrednio zagrażających bioróżnorodności i ekosystemom na świecie wymienia się przede wszystkim:

• przemyt i sprzedaż zagrożonych gatunków na cele gastronomiczne, farmaceutyczne czy kolekcjonerskie;
• kłusownictwo, niekontrolowane rybołówstwo
• niszczenie siedlisk, w tym karczowanie lasów, wypalanie traw, degradacja raf koralowych (już 75% raf na świecie jest zagrożonych!);
• wybijanie drapieżników z obaw o bezpieczeństwo człowieka;
• rosnące zanieczyszczenie środowiska chemikaliami, emisja gazów cieplarnianych oraz nawozów prowadzących do eutrofizacji wód
• zaśmiecanie środowiska – ponad 12 milionów ton odpadów trafia co roku do oceanów wpływając niekorzystnie na warunki życiowe ponad 500 gatunków;
• fragmentacja naturalnych siedlisk uniemożliwiająca gatunkom migracje
• rozrost pastwisk kosztem naturalnej roślinności;
• pożary i powodzie spowodowane działalnością ludzką;
• zmiany klimatyczne zmuszające gatunki do migracji i zagrażające ich egzystencji;
• erozja gleb i pustynnienie obszarów wskutek gospodarki rolniczej czy urbanistycznej;
• wprowadzanie do środowiska naturalnego gatunków obcych i inwazyjnych, które zagrażają równowadze ekosystemów i wypierają gatunki rodzime.

Działania służące ochronie przyrody

Na czym tak naprawdę polega ochrona środowiska? Co robimy, aby powstrzymać niepokojące trendy i odwracać dokonane już zmiany?

Do najważniejszych działań należą:

• ustanawianie obszarów ochrony, takie jak parki narodowe i rezerwaty;
• reintrodukcja gatunków na obszary dawniej zasiedlane, wspieranie rozrodu wśród zagrożonych wyginięciem zwierząt;
• oczyszczanie ścieków, recykling opadów, zamknięty obieg w produkcji przemysłowej;
• odbudowa siedlisk, w tym zalesianie, umacnianie brzegów;
• edukacja w zakresie świadomości ekologicznej i konieczności poszanowania obowiązujących przepisów ochrony przyrody; w tym również zwalczanie stereotypów dotyczących drapieżników;
• badania naukowe nad zasięgiem gatunków, zmianami ich zachowań, migracjami, itd.;
• karanie wykroczeń i przestępstw przeciw przyrodzie, w tym zwalczanie kłusownictwa, dewastacji zagrożonych gatunków, zatruwania środowiska;

W Polsce w działania ochrony przyrody zaangażowana jest przede wszystkim Państwowa Rada Ochrony Przyrody (PROP), będąca organem opiniodawczo-doradczym przy Ministrze Środowiska. Na uwagę zasługę również działalność Lasów Państwowych oraz organizacji pozarządowych takich jak Liga Ochrony Przyrody (LOP) czy Ogólnopolskie Towarzystwo Ochrony Ptaków (OTOP). W skali międzynarodowej oprócz rządów poszczególnych państw i ich specjalistycznych organów politykę przyrodniczą realizują m.in. WWF, Greenpeace, Friends of the Earth (FoEI) czy instytut Earthwatch.

Po co chronimy przyrodę?

Ochrony przyrody nie można rozpatrywać w kontekście mody czy opcji politycznej. Jest to konieczność dyktowana przede wszystkim odpowiedzialnością wobec przyszłych pokoleń. Oprócz esencjonalnej potrzeby zachowania równowagi biologicznej dla utrzymania życia na Ziemi, nie warto zapominać jednak również o innych korzyściach. Należą do nich przede wszystkim możliwość dalszego pozyskiwania surowców naturalnych (np. do celów farmakologicznych), rozwój nauki służącej lepszej przyszłości, a także możliwość relaksu i odpoczynku na łonie przyrody!