Mącznica lekarska – właściwości, działanie i zastosowanie mącznicy lekarskiej

Mącznica lekarska to bylina znana tradycyjnym społeczeństwom półkuli północnej od długich setek lat. Po raz pierwszy o jej właściwościach pisano w walijskim zielniku z XIII w., ale do celów leczniczych wykorzystywali ją już wcześniej północnoamerykańscy Indianie. Zdaniem naszych przodków miała leczyć przewlekły kaszel, zaburzenia menstruacyjne, problemy ciążowe oraz infekcje moczowe. Co o mącznicy lekarskiej mówi współczesna medycyna?

Łacińska nazwa gatunkowa mącznicy to uva-ursi, w dosłownym tłumaczeniu: niedźwiedzie winogrona. Faktycznie bowiem, kolorowe płody tej zimolubnej byliny są pokarmem ssaków z chłodnej strefy klimatu umiarkowanego, a nawet regionów subarktycznych. Ludzie zazwyczaj jednak interesowali się liśćmi mącznicy, które Indianie stosowali nawet jako obrzędowe kadzidła w swoich religijnych rytuałach. Z niektórych źródeł wynika jednak, że czerwone owoce uva-ursi wykorzystywane były dawniej jako kulinarna namiastka żurawiny!

Botaniczna charakterystyka mącznicy lekarskiej

Mącznica lekarska (Arctostaphylos uva-ursi) to niewysoka krzewinka należąca do rodziny wrzosowatych. W stanie naturalnym porasta obszar Europy, Azji Północnej i Ameryki Północnej, ale została już zawleczona nawet do Gwatemali. Na naszym kontynencie występuje obficie w całej Skandynawii, ale spotykana jest również w wysokich górach Hiszpanii i Grecji. W Polsce mącznicę spotkano kiedyś powszechnie na terenie nizinnym w północnej części kraju, ale intensywne zbiory w celach leczniczych doprowadziły do znaczącego przetrzebienia. Obecnie roślina objęta jest ścisłą ochroną gatunkową!

Jak wygląda mącznica? Na niewysokich pędach wznoszących się zaledwie 5-30 cm ponad ziemią rozwijają się grube, błyszczące, zimozielone liście, które po trzech latach jednak opadają. Na wiosnę mącznica zakwita dość zdobnym białym lub różowym kwieciem w kształcie drobnych dzbanów, które po przekwitnięciu przekształca się w czerwone jagody o bardzo atrakcyjnym wyglądzie.

Ciekawostka:
Choć dawniej jadane, mączne owoce uva-ursi uważane są dziś za niejadalne – zdrowiu jednak w żaden sposób nie szkodzą!

Uprawa mącznicy lekarskiej

W Polsce mącznicy lekarskiej na dzikich siedliskach nie wolno już zbierać z uwagi na status ochrony gatunkowej. Nic nie stoi jednak na przeszkodzie, aby roślinę uprawiać we własnym ogródku. Co więcej, jest ona polecana jako atrakcyjna, wiecznie zielona i odporna na mrozy bylina okrywowa, która może zastępować trawnik w miejscach niesprzyjających wysiewowi trawy. Wymaga podłoża umiarkowanie żyznego, lekko kwaśnego i dobrze przepuszczalnego – mogą być to skaliste i piaszczyste zbocza nieprzyjazne innym gatunkom. Ponadto powinno się ją sadzić na stanowiskach słonecznych lub położonych w półcieniu. Bezpośrednio po wysadzeniu wymaga podlewania, ale gdy się zadomowi znosi nawet okresy suszy.

Mącznica prezentuje się bardzo atrakcyjnie ze swoimi dekoracyjnymi liśćmi, eleganckim kwieciem oraz kontrastowymi owocami. W sprzedaży dostępne są również ciekawsze odmiany przystosowane do konkretnych warunków uprawy. Dobrą wiadomością dla wszystkich ogrodników będzie też na pewno minimum koniecznych wysiłków – krzewinek nie trzeba podcinać, nawozić, ani w żaden specjalny sposób pielęgnować, aby cieszyć się urodą uva-ursi.

Właściwości zdrowotne mącznicy lekarskiej

Na potrzeby lecznicze zbiera i suszy się liście mącznicy, które następnie są surowcem na herbaty i ekstrakty. Badania naukowe potwierdziły, że zawierają one szereg substancji aktywnych, ale najważniejszym jest zdecydowanie arbutyna, związek należący do glikozydów fenolowych. Metabolizowana w jelitach arbutyna przekształca się w hydrochinon, o działaniu silnie odkażającym, który z kolei przedostaje się nerek, a z nich dalej do dróg moczowych. Uważa się, że w tej postaci może skutecznie odkażać pęcherz i moczowody, redukując ból i stan zapalny.

W badaniu opublikowanym w 2019 r. przez brytyjskich naukowców z Southampton 382 kobiety w wieku 18-70 lat z objawami ostrego zapalenia pęcherza moczowego poddano eksperymentalnej terapii polegającej na przyjmowaniu uva-ursi w połączeniu z ibuprofenem. W ciągu dwóch tygodni obserwacji wśród grupy, który przyjmowała mącznicę wraz ibuprofenem jedynie 39% potrzebowało doleczenia antybiotykami, podczas gdy w grupie kontrolnej było to aż 57%!

Ponadto wcześniejsze badania in vitro wskazują, że w warunkach laboratoryjnych ekstrakt z uva-ursi jest w stanie zwalczać dwie bakterie najczęściej odpowiadające za zapalenie dróg moczowych: pałeczkę okrężnicy (Escherichia coli) oraz gronkowca saprofitycznego (Staphylococcus saprophyticus).

Co ważne, uva-ursi nie wydaje się skracać ani redukować symptomów infekcji – stąd też zalecenie, aby przyjmować je równocześnie z lekami przeciwbólowymi – obniża natomiast ryzyko antybiotykoterapii. Istnieją również doniesienia, że przyjmowana wraz z ekstraktem z mniszka lekarskiego mącznica zmniejsza częstotliwość zapaleń dróg moczowych w ciągu roku.

Poza korzystnym działaniem na układ moczowy mącznica lekarska, a ściślej zawarta w niej arbutyna, polecana bywa jako środek wspomagający chudnięcie, moczopędny oraz redukujący symptomy zaburzeń miesiączkowych. Jak dotąd właściwości te potwierdzono jednak wyłącznie w badaniach prowadzonych na zwierzętach.

Ciekawostka: Wyciągi z uva-ursi lub wyizolowany z niej hydrochinon są popularnym składnikiem kremów rozjaśniających cerę, gdyż wpływają na produkcję melaniny, naturalnego pigmentu skóry.

Jak stosować mącznicę lekarską?

Z obserwacji wynika, że mącznica lekarska jest najefektywniejsza, gdy zastosuje się ją od razu przy pojawieniu się pierwszych symptomów infekcji, idealnie właśnie w kombinacji z ibuprofenem. Dodatkowo polecana jest dieta zwiększająca poziom alkaliczności moczu, dzięki któremu hydrochinon jest bardziej efektywny. Oznacza to konieczność obniżenia spożycia pokarmów pochodzenia zwierzęcego na rzecz produktów roślinnych.

Poszczególne ekstrakty z uva ursi mogą różnić się co do sugerowanych dawek, ale uważa się, że dzienna doza nie powinna przekraczać 400-840 mg arbutyny w przyjmowanym ekstrakcie. Ziele można również przyjmować w formie herbaty (do nabycia w sklepach zielarskich), którą pije się raz dziennie przez okres maksymalnie 7 dni.

Mącznica lekarska – przeciwwskazania i środki uboczne

Mącznica lekarska jest ziołem bezpiecznym, który rzadko wywołuje działania niepożądane. Do najważniejszych zalicza się mdłości, wymioty, krótki oddech oraz efekt dzwonienia w uszach. Ponadto wysokie dawki zawierające 15 g arbutyny mogą być toksyczne. Niestety, nie poleca się przedłużonego (ponad 2 tygodnie) przyjmowania uva-ursi ze względu na potencjalnie rakotwórczy wpływ długotrwałej ekspozycji organizmu na hydrochinon.

Od przyjmowania mącznicy lekarskiej w jakiejkolwiek postaci powinny powstrzymać się małe dzieci, kobiety ciężarne, karmiące piersią oraz osoby z chorobami nerek. Większość pań, mających częste problemy z infekcjami dróg moczowych, może z tego atrakcyjnego zioła jednak tylko skorzystać, ograniczając potrzebę częstego przyjmowania antybiotyków!