Modliszkowate (Mantidae) – rodzina owadów (Insecta) z rzędu modliszek (Mantodea) zaliczanego do podgromady owadów uskrzydlonych (Pterygota), obejmujący ok. 1260 gatunków występujących na całej kuli ziemskiej.
Występowanie i środowisko życia
Modliszkowate występują na całym świecie. Największa liczba gatunków zasiedla strefę tropikalną i subtropikalną kuli ziemskiej, gdzie zamieszkują różnorodne środowiska – od lasów tropikalnych po pustynie. Na obszarach o klimacie umiarkowanym są nieliczne i spotykane głównie w suchych i cieplejszych rejonach. Większość gatunków prowadzi dzienny tryb życia.
Do fauny Polski należy jeden gatunek – modliszka zwyczajna (Mantis religiosa) zamieszkująca nasłonecznione polany oraz brzegi lasów sosnowych w południowej części Polski. Obecnie, wraz z ocieplaniem się klimatu, obserwuje się przesuwanie się granic zasięgu w kierunku północnym.
[more]
Historia ewolucyjna i podział systematyczny
Modliszkowate pojawiły się w jurze, ok. 199,6-145,5 mln lat temu. Najstarsze skamieliny znane są z okresu kredowego i datowane na ok. 135 mln lat. Większość skamieniałości stanowią bezskrzydłe nimfy zachowane w bursztynieskamieliny kompresyjne pochodzące z formacji skalnych obejmują również uskrzydlone formy dorosłe. Jednym z najlepiej zachowanych okazów kopalnych jest pochodzący z Brazylii Santanmantis axelrodi datowany na ok. 110 mln lat, będący najprawdopodobniej przodkiem współczesnych gatunków modliszkowatych.
Do modliszkowatych (Mantidae) zalicza się ponad 50% wszystkich przedstawicieli rzędu modliszek (Mantodea), należącego do podgromady owadów uskrzydlonych (Pterygota). Modliszkowate obejmują ok. 1260 gatunków zgrupowanych w 21
podrodzinach. Owady te są najbliżej spokrewnione z karaczanami i termitami.
Wygląd
Modliszkowate są przeważnie owadami dużymi, osiągającymi do kilkunastu cm długości. Ciało jest silnie wydłużone i smukłe; składa się z trzech segmentów – głowy, tułowia oraz odwłoka. Ciało większości gatunków ma kształtem oraz ubarwienie upodabniające je do elementów otaczającego środowiska, np. trawy, liści, gałązek czy kwiatów (mimetyzm). Ubarwienie ochronne (kryptyczne) umożliwia tym owadom sprawne ukrywanie się przed drapieżnikami oraz czatowanie na potencjalne ofiary.
Głowa jest niewielka, trójkątna oraz bardzo ruchliwa; niektóre gatunki modliszkowatych mogą obracać głowę o 180°. Na głowie znajduje się skierowany ku dołowi aparat gębowy typu gryzącego, para dużych, skierowanych do przodu oczu złożonych umożliwiających widzenie stereoskopowe, przyoczka oraz długie, wieloczłonowe czułki.
Tułów modliszkowatych jest cylindryczny. Pierwszy segment (przedtułów) jest wąski, wydłużony i ruchliwy, co umożliwia szeroki zakres ruchów głowy oraz pierwszej pary odnóży. Gatunki latające nocą posiadają na tułowiu narząd słuchowy, rejestrujący ultradźwięki wydawane przez nietoperze, co umożliwia im uniknięcie spotkań z tymi drapieżnikami.
Odnóża przednie są bardzo długie i przystosowane do chwytania zdobyczy. Cechują się wydłużonymi biodrami oraz ząbkowanymi udami i goleniami sterczącymi ku górze, które sprawiają wrażenie rąk złożonych do modlitwy.
Na tułowiu modliszkowatych osadzone są dwie pary skrzydeł, składanych w spoczynku wzdłuż ciała. Pierwsza para skrzydeł jest wąska, przekształcona w sztywne, półprzezroczyste pokrywy, dłuższe od odwłoka. Druga para skrzydeł jest szeroka, błoniasta, przezroczysta o bogatym użyłkowaniu. Tylne skrzydła często posiadają wzory (np. przypominające duże oczy) oraz jaskrawe ubarwienie ostrzegawcze, których funkcją jest odstraszanie drapieżników. Samice niektórych gatunków posiadają zredukowane skrzydła lotne.
Odwłok jest walcowaty, u samców jest przeważnie bardziej smukły niż u samic. Zbudowany jest z 10 płytek grzbietowych (tergitów) oraz płytek brzusznych (sternitów) o ilości zależnej od płci – 7 u samic i 9 u samców. Na końcu odwłoka znajduje się para krótkich, zbudowanych z wielu członów wyrostków rylcowych.
Pożywienie
Modliszkowate są owadami prowadzącymi drapieżny tryb życia. Polują głównie z zasadzki; niektóre gatunki (np. Entella, Ligaria) aktywnie ścigają potencjalną zdobycz. Odżywiają się głównie owadami (np. muchówkami, błonkówkami); większe gatunki mogą chwytać drobne kręgowce (np. płazy, gady, ptaki). Owady te wykazują zachowania kanibalistyczne – mogą odżywiać się mniejszymi osobnikami swego gatunku. Samice podczas lub krótko po zakończeniu aktu kopulacji mogą zabijać i zjadać samce (kanibalizm seksualny).
Rozmnażanie i rozwój
Okres godowy u modliszkowatych żyjących w strefie tropikalnej i subtropikalnej trwa cały rok; gody gatunków żyjących w strefie klimatu umiarkowanego przeważnie odbywają się jesienią. Kopulacja poprzedzona jest długimi zalotami, podczas których samiec ostrożnie zbliża się do samicy od tyłu, obejmuje jej tułów przednimi odnóżami oraz dotyka swymi czułkami jej czułki. Akt zapłodnienia może trwać do kilku godzin; niekiedy samica w trakcie lub krótko po zakończeniu kopulacji zabija i zjada samca, co może być sposobem na zdobycie potrzebnych substancji odżywczych dla samicy w razie niedoboru pożywienia.
Samice kopulują tylko raz w ciągu życia. Jaja łączone są w grupy (pakiety) za pomocą pienistej wydzieliny białkowej ubijanej przez samicę za pomocą pokładełka, a następnie otaczane ochronnym kokonem, zwanym również kapsułką jajową (ooteką). Larwy krótko po wykluciu polują na inne owady bądź na siebie wzajemnie. Modliszkowate są owadami o przeobrażeniu niezupełnym – młode osobniki są zbliżone wyglądem do form dorosłych. Rozwój nimf trwa kilka miesięcy; po kilku wylinkach osiągają dojrzałość, wyrastają im skrzydła (u większości gatunków) oraz uzyskują ubarwienie osobnika dorosłego. Długość życia postaci dorosłej (imago) wynosi od 4-8 tygodni do 4-6 miesięcy.
Bibliografia:
- Bezkręgowce. Podstawy morfologii funkcjonalnej, systematyki i filogenezy, Czesław Jura, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2007.
- Encyklopedia biologiczna T. VII, Zdzisława Otałęga (red. nacz.), Agencja Publicystyczno-Wydawnicza Opres, Kraków 1999.
- Evolution of the Insects, David Grimaldi, Michael S. Engel, Cambridge University Press, 2005.
- Invertebrate Zoology. A Functional Evolutionary Approach, Richard Fox, Robert D. Barnes, Edward E. Ruppert, Cengage Learning, Inc., 2003.
- Owady, Henryk Sandner, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1989.
- Zoologia: Stawonogi. T. 2, cz. 2. Tchawkodyszne, Czesław Błaszak (red. nauk.), Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2012.
