Pluskwiaki (Hemiptera) – rząd owadów (Insecta) z podgromady owadów uskrzydlonych (Pterygota) obejmujący ok. 80 tys. gatunków występujących na całej kuli ziemskiej.
Występowanie i środowisko życia
Pluskwiaki występują niemal na całej kuli ziemskiej; największa liczba gatunków zasiedla obszary subtropikalne i tropikalne. Owady te zasiedlają głównie różnorodne siedliska lądowe. Niektóre gatunki żyją w wodach słodkich z bogatą roślinnością – zbiornikach wód stojących (jeziora, stawy) oraz wolno płynących ciekach wodnych. Pluskwiaki z rodzaju Halobates zaliczanego do rodziny nartnikowatych (Gerridae) zasiedlają przybrzeżne i otwarte wody mórz i oceanów. Gatunki synantropijne, np. pluskwa domowa (Cimex lectularius), są związane z miejscami zamieszkiwanymi przez człowieka.
Historia ewolucyjna i podział systematyczny
Pluskwiaki pojawiły się w karbonie, ok. 315-307 mln lat temu. Najstarsze skamieliny znane są z dolnego permu (ok. 280 mln lat temu) i obejmują formy spokrewnione z piewikami (Auchenorrhyncha). W górnym permie pojawiły się pluskwiaki równoskrzydłe zaliczane do piersiodziobych (Sternorrhyncha) – mączliki i koliszki. W triasie pojawiły się pluskwiaki różnoskrzydłe (Heteroptera) oraz mszyce i czerwce z rzędu piersiodziobych. Pluskwiaki z podrzędu Coleorrhyncha znane są od dolnej jury.
[more]
Rząd pluskwiaków (Hemiptera) obejmuje ok. 80 tys. gatunków zgrupowanych w 4 podrzędach:
- pluskwiaków różnoskrzydłych (Heteroptera), ok. 25 tys. gatunków zaliczanych do 7 infrarzędów; m.in. tarczówkowate, wtykowate, kowalowate, zajadkowate, pluskwowate, tasznikowate, nartnikowate, pluskolcowate, żyrytwowate;
- piewików (Auchenorrhyncha), ok. 42 tys. gatunków zaliczanych do 2 infrarzędów – cykadokształtnych (Cicadomorpha) i fulgorokształtnych (Fulguromorpha);
- Coleorrhyncha; ok. 30 gatunków zaliczanych do rodziny Peloridiidae;
- piersiodziobych (Sternorrhyncha), ok. 12,5 tys. gatunków zaliczanych do nadrodziny mączlików (Aleyrodoidea), mszyc (Aphidoidea), czerwców (Coccoidea) i koliszków (Psylloidea).
Pluskwiaki różnoskrzydłe (Heteroptera) posiadają przednie skrzydła przekształcone w półpokrywy; przedstawiciele trzech ostatnich podrzędów posiadają dwie pary skrzydeł błoniastych – dawniej klasyfikowane były jako pluskwiaki równoskrzydłe (Homoptera).
Wygląd
Pluskwiaki są owadami o zróżnicowanych rozmiarach ciała; osiągają długość od 1 mm (mszyce, mączliki) do 12 cm (Lethocerus grandis, L. maximus). Ciało jest owalne lub wydłużone, przeważnie spłaszczone grzbieto-brzusznie. Składa się z trzech segmentów – głowy, tułowia oraz odwłoka.
Głowa pluskwiaków jest prognatyczna (narządy gębowe skierowane do przodu) lub hipognatyczna (narządy gębowe skierowany w dół i ku tyłowi). Opatrzona jest aparatem gębowym typu kłująco-ssącego (hemipteroidalnego); u niektórych gatunków aparat gębowy jest uwsteczniony. Na głowie znajdują się na ogół dobrze wykształcone oczy złożone, przyoczka oraz nitkowate lub szczeciniaste czułki składające się z trzonka, nóżki i biczyka.
Tułów jest szeroki; pierwszy segment tułowia jest największy z silnie rozwiniętą płytką grzbietową (przedpleczem). Płytka grzbietowa drugiego segmentu tułowia przekształcona jest w tarczkę, która u niektórych pluskwiaków (np. tarczówkowatych) może przykrywać cały odwłok. Odnóża są przeważnie dość długie i mocne; odnóża tylne często przekształcone są w odnóża skoczne lub pływne. Na trzecim segmencie tułowia pluskwiaków różnoskrzydłych często występują gruczoły wonne.
Na tułowiu pluskwiaków równoskrzydłych osadzone są dwie pary błoniastych i słabo użyłkowanych skrzydeł, w spoczynku leżących płasko na odwłoku bądź dachówkowato złożonych. Skrzydła drugiej pary są przeważnie mniejsze, mogą być przekształcone w rozpinacze lub uwstecznione. Częste są formy bezskrzydłe. Pierwsza para skrzydeł pluskwiaków różnoskrzydłych przekształcona jest w półpokrywy przykrywające drugą parę błoniastych skrzydeł; w spoczynku skrzydła leżą płasko na odwłoku.
Odwłok pluskwiaków równoskrzydłych jest różnie zbudowany; u gatunków bezskrzydłych często tworzy wraz z tułowiem jednolitą całość. Odwłok pluskwiaków różnoskrzydłych zbudowany jest z 10 segmentów. Na odwłoku mogą występować gruczoły woskowe (np. u mszyc i czerwców) oraz narządy strydulacyjne (np. u piewikowatych), dzięki którym samce mogą wydawać dźwięki o bardzo wysokich tonach.
Pożywienie
Pluskwiaki różnoskrzydłe odżywiają się sokami roślin, drobnymi bezkręgowcami bądź krwią stawonogów i zwierząt stałocieplnych. Pluskwiaki równoskrzydłe są roślinożerne – żywią się głównie sokami roślin.
Rozmnażanie i rozwój
Pluskwiaki przechodzą przeobrażenie niezupełne (hemimetabolia) – larwy zbliżone są wyglądem do osobników dorosłych. Pluskwiaki równoskrzydłe są jajorodne, jajożyworodne lub żyworodne; często rozmnażają się partenogenetycznie (np. mszyce, czerwce). Pluskwiaki różnoskrzydłe są przeważnie jajorodne, żyworodność występuje rzadko.
Znaczenie pluskwiaków
Pluskwiaki odżywiające się sokami roślin (koliszki, mszyce, czerwce, mączliki oraz pluskwiaki różnoskrzydłe) wyrządzają poważne szkody w uprawach, powodują powstawanie galasów na liściach roślin zielnych oraz liściach i pędach drzew i krzewów. Wiele pluskwiaków przenosi wirusy wywołujące choroby roślin.
Wydzieliny produkowane przez mszyce, czerwce, koliszki i mączliki w połączeniu z sokiem wyciekającym z uszkodzonych przez nie tkanek roślinnych tworzą spadź, która zbierana jest przez pszczoły i wykorzystywana do wytwarzania miodu.
Pluskwiaki odżywiające się krwią są pasożytami stawonogów, ptaków i ssaków (w tym człowieka). Niektóre gatunki rodzaju Triatoma z rodziny zajadkowatych (Reduviidae) przenoszą drobnoustroje chorobotwórcze – świdrowce Trypanosoma cruzi wywołujące u ludzi chorobę Chagasa.
Bibliografia:
- Bezkręgowce. Podstawy morfologii funkcjonalnej, systematyki i filogenezy, Czesław Jura, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2007.
- Encyklopedia biologiczna T. VIII, Zdzisława Otałęga (red. nacz.), Agencja Publicystyczno-Wydawnicza Opres, Kraków 1999.
- Invertebrate Zoology. A Functional Evolutionary Approach, Richard Fox, Robert D. Barnes, Edward E. Ruppert, Cengage Learning, Inc., 2003.
- Owady, Henryk Sandner, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1989
- Zoologia: Stawonogi. T. 2, cz. 2. Tchawkodyszne, Czesław Błaszak (red. nauk.), Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2012.
