Pszczołowate (Apidae)

Pszczołowate (Apidae) – rodzina owadów z rzędu błonkoskrzydłych (Hymenoptera) obejmująca ok. 5,8 tys. gatunków występujących na całej kuli ziemskiej.

Występowanie
Owady z rodziny pszczołowatych zamieszkują wszystkie kontynenty z wyjątkiem Antarktydy. Zasiedlają wiele wysp oceanicznych. Jeden gatunek – pszczoła miodna (Apis mellifera) jest hodowany na całym świecie. Wszystkie gatunki są ściśle związane z roślinami kwiatowymi, gdyż ich główne pożywienie stanowi pyłek i nektar kwiatów.

Systematyka i historia ewolucyjna
Pszczoły wyewoluowały z drapieżnych os z rodziny Crabronidae we wczesnej kredzie ok. 100 mln lat temu. Pszczoły społeczne pojawiły się w późnej kredzie ok. 87 mln lat temu.

Pszczołowate (Apidae) należą do nadrodziny pszczół (Apoidea); wraz z osami i mrówkami tworzą grupę żądłówek (Aculeata) w obrębie podrzędu trzonkówek (Apocrita) należącego do rzędu błonkoskrzydłych (Hymenoptera).

Rodzina obejmuje ok. 5,8 tys. gatunków zgrupowanych w 231 rodzajach i 3 podrodzinach:
  • Apinae – pszczoły właściwe, do których należą m.in. pszczoły żądlące (Apini), trzmiele (Bombini), porobnice (Anthophorini), kornutki (Eucerini), brzęczki (Melectini), pszczoły bezżądłowe (Meliponini), długojęzyczkowate (Euglossini);
  • Nomadinae – koczownicowate, do których należą m.in. podsobki (Biastini), cygi (Ammobatini), trutnicówki (Ammobatoidini), mamrzyce (Epeolini) i koczownice (Nomadini);
  • Xylocopinae – zadrzechniowate, do których należą m.in. rożyce (Ceratinini) i zadrzechnie (Xylocopini).

W Polsce stwierdzono występowanie 41 gatunków pszczołowatych, należących do 3 rodzajów:
  • pszczoła (Apis) – 1 gatunek – pszczoła miodna (Apis mellifera);
  • trzmiel (Bombus) – 31 gatunków, np. trzmiel gajowy (Bombus lucorum), trzmiel łąkowy (Bombus pratorum), trzmiel ogrodowy (Bombus hortorum), trzmiel ziemny (Bombus terrestris);
  • trzmielec, brzmik (Psithyrus) – 9 gatunków, np. trzmielec ziemny (Psithyrus vestalis), trzmielec czarny (Psithyrus rupestris).



Wygląd
Pszczołowate są owadami średniej wielkości. Ciało jest masywne, pokryte licznymi włoskami oskórkowymi; przeważnie jest jaskrawo ubarwione. Głowa jest duża, znajdują się na niej oczy złożone oraz nitkowate czułki, które u samic przeważnie składają się z 12 członów, u samców – z 13 członów. Aparat gębowy typu gryząco-liżącego (apoidalnego) składa się z żuwaczek oraz języczka przystosowanego do ssania bądź zlizywania nektaru kwiatów. Tułów, na którym znajdują się dwie pary błoniastych skrzydeł, łączy się z odwłokiem stylikiem. Na przednich odnóżach znajdują się szczoteczki służące do sczesywania pyłku. Na zewnętrznej stronie odnóży trzeciej pary znajdują się specjalne twory – koszyczki, w których składowany jest pyłek w postaci kulek zwanych obnóżem pyłkowym. Żądło jest dobrze wykształcone u większości gatunków; pszczoły bezżądłowe (Meliponini) posiadają szczątkowe żądła.

Tryb życia
Większość gatunków pszczołowatych prowadzi samotniczy tryb życia. Niektóre gatunki są owadami społecznymi; żyją w koloniach jednorocznych (trzmiele) lub wieloletnich (pszczoła miodna, pszczoły bezżądłowe).

Kolonia (rój) pszczoły miodnej składa się przeważnie z ok. 50 tys. osobników – jednej płodnej samicy (królowej, matki pszczelej), bezpłodnych samic (robotnic) oraz samców (trutni). Robotnice pełnią w społeczeństwie wiele różnych funkcji, do których należą m.in. karmienie matki pszczelej i larw, zbieranie pokarmu (nektaru, pyłku) oraz wody, wytwarzanie miodu, budowanie plastrów z wydzieliny gruczołów woskowych, czyszczenie plastrów, obrona gniazda przed pszczołami z innych rodzin i drapieżnikami.

Kopulacja odbywa się podczas lotu godowego po zasiedleniu nowego gniazda. Zaplemniona samica składa jaja, z których rozwijają się beznogie, czerwiowate larwy. Samce (trutnie) rozwijają się z jaj niezapłodnionych, samice (robotnice lub młode królowe) rozwijają się z jaj zapłodnionych. Różnice w rozwoju samic w głównej mierze związane są z rodzajem pobieranego pokarmu. Larwy królowych karmione są wyłącznie wydzieliną ślinianek młodych robotnic – mleczkiem pszczelim, które stanowi ich jedyny pokarm również w dorosłym życiu. Larwy robotnic karmione są mleczkiem pszczelim tylko przez pierwsze 3 dni życia, następnie ich pokarm stanowi mieszanina pyłku, pierzgi (sfermentowanego pyłku), nektaru i miodu.

Gniazda przeważnie zakładane są w ziemi, pustych pniach drzew, dziuplach, łodygach roślin zielnych, kępach traw, szczelinach budynków, niekiedy także w mrowiskach, termitierach oraz opuszczonych muszlach ślimaków. Gniazda trzmieli składają się z małych i plastrów woskowych o nieregularnych bokach; u pszczół plastry złożone są z sześciobocznych komór.

Niektóre gatunki są kleptopasożytami – nie budują własnych gniazd, nie występują u nich robotnice. Samice składają jaja w gniazdach innych gatunków pszczół; larwy po wykluciu korzystają z pyłku kwiatowego zgromadzonego w plastrach lub są karmione przez robotnice gospodarza, np. trzmielce (Psithyrus) pasożytują na trzmielach (Bombus), pszczoły z podrodziny koczownicowatych (Nomadinae) pasożytują na wielu gatunkach pszczół.

Znaczenie
Pszczołowate, zbierając nektar i pyłek kwiatów, zapylają wiele gatunków roślin, zarówno dziko rosnących, jak i uprawianych przez człowieka. Do gatunków o największym znaczeniu należy pszczoła miodna, a także trzmiele zapylające rośliny motylkowe (koniczynę, łubin, komonicę i lucernę). Niektóre gatunki trzmieli wykorzystywane są do zapylania upraw w szklarniach, tunelach oraz drzew owocowych w sadach.

Produkty wytwarzane przez pszczołę miodną mają zastosowanie w przemyśle spożywczym (miód), a także w przemyśle farmaceutycznym i kosmetycznym (wosk pszczeli, pyłek, mleczko pszczele, kit pszczeli, jad pszczeli).


Bibliografia:
  1. Encyklopedia biologiczna T. IX, Zdzisława Otałęga (red. nacz.), Agencja Publicystyczno-Wydawnicza Opres, Kraków 1999.
  2. Bezkręgowce. Podstawy morfologii funkcjonalnej, systematyki i filogenezy, Czesław Jura, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2007.
  3. Owady, Henryk Sandner, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1989.

Indeks nazw polskich - rodzina Pszczołowate
A B C D E F G H I J K L Ł M N O Q P R S Ś T U V W X Y Z Ż Ź