Ważki (Odonata) – rząd owadów uskrzydlonych (Pterygota) obejmujący ok. 6 tys. gatunków silnie związanych ze środowiskiem wodnym, występujących na wszystkich kontynentach poza Antarktydą i strefą podbiegunową Arktyki.
Występowanie i środowisko życia
Ważki występują na całej kuli ziemskiej z wyjątkiem Antarktydy i strefy podbiegunowej Arktyki. Są owadami ciepłolubnymi, największa liczba gatunków żyje na obszarach strefy tropikalnej i subtropikalnej. Ważki są organizmami dwuśrodowiskowymi, silnie związanymi ze środowiskiem wodnym. Larwy ważek prowadzą wodny tryb życia, zasiedlają głównie zbiorniki słodkowodne (w tym kielichy liściowe epifitów), a także wody słonawe i wilgotną ściółkę leśną lasów tropikalnych. Dorosłe ważki prowadzą lądowy tryb życia, występują w pobliżu zbiorników wód stojących oraz cieków wodnych.
Ważki są aktywne głównie w ciągu dnia; niektóre gatunki wykazują aktywność we wczesnych godzinach porannych lub o zmierzchu. Ważki są jednymi z najlepszych lotników spośród wszystkich owadów latających. Dzięki skrzydłom, poruszającym się w różnych płaszczyznach niezależnie względem siebie, ważki mogą latać we wszystkich kierunkach, szybować i zawisać w powietrzu. Niektóre gatunki ważek różnoskrzydłych (Anisoptera) osiągają prędkość lotu wynoszącą 30-50 km/h.
Praważki (Protodonata, Meganisoptera), pojawiły się w górnym karbonie, ok. 320 mln lat temu. Do rzędu tego zalicza się największe owady latające, jakie kiedykolwiek występowały na kuli ziemskiej – karbońską Meganeura monyi o rozpiętości skrzydeł 65-70 cm i permską Meganeuropsis permiana o rozpiętości skrzydeł 71 cm. Przedstawiciele ważek (Odonata) pojawili się po raz pierwszy w górnym karbonie, ok. 310 mln lat temu.
Ważki (Odonata) są rzędem zaliczanym do podgromady owadów uskrzydlonych (Pterygota). Rząd obejmuje ok. 6 tys. gatunków zgrupowanych w ok. 38 rodzinach w obrębie podrzędów ważek różnoskrzydłych (Anisoptera) oraz ważek równoskrzydłych (Zygoptera).
Wygląd
Ważki są owadami średniej lub dużej wielkości. Największym gatunkiem jest Megaloprepus caerulatus o rozpiętości skrzydeł dochodzącej do 19-20 cm. Najmniejszymi gatunkami są Agriocnemis naia o rozpiętości skrzydeł 17-18 mm i Nannophya pygmaea o rozpiętości skrzydeł ok. 20 mm. Ciało jest smukłe i cylindryczne; składa się z głowy, krótkiego tułowia oraz silnie wydłużonego odwłoka. Ubarwienie ważek jest różnorodne – czarne, brunatne, szare, niebieskie, zielone, czerwone, pomarańczowe, żółte bądź plamiste; często posiada metaliczny połysk.
Głowa jest duża, dobrze wykształcona oraz bardzo ruchliwa. Na głowie znajdują się bardzo duże oczy złożone, przyoczka, krótkie czułki zbudowane z 3-7 członów oraz aparat gębowy typu gryzącego z potężnymi żuwaczkami. Silnie wydłużona warga dolna larw przekształcona jest w tzw. maskę służącą do chwytania zdobyczy.
Tułów jest krótki i masywny, zróżnicowany jest na mały przedtułów i duży skrzydłotułów, pochylony romboidalnie ku tyłowi. Skierowane do przodu odnóża są niezbyt długie i słabe, wykorzystywane są głównie do chwytania i przytrzymywania zdobyczy oraz przysiadania na podłożu. Na tułowiu osadzone są dwie pary błoniastych oraz gęsto użyłkowanych skrzydeł, które mogą być jednakowej długości (ważki równoskrzydłe) bądź ich tylna para jest znacznie szersza od przedniej (ważki różnoskrzydłe). Skrzydła w spoczynku mogą być rozpostarte na boki prostopadle do długiej osi ciała (ważki różnoskrzydłe) bądź złożone wzdłuż ciała oraz uniesione ku górze (ważki równoskrzydłe).
Silnie wydłużony odwłok zbudowany jest z 10 segmentów. Na końcu odwłoka znajdują się przydatki analne – jedna para u samic (przydatki górne) bądź dwie pary u samców (przydatki górne i dolne). Samice ważek równoskrzydłych i niektórych ważek różnoskrzydłych posiadają pokładełko na 8 lub 9 segmencie odwłoka. Cechą charakterystyczną samców jest obecność wtórnego narządu kopulacyjnego na brzusznej stronie 2 i 3 segmentu odwłoka. Larwy ważek oddychają tlenem rozpuszczonym w wodzie za pomocą położonych wewnątrz odwłoka skrzelotchawek rektalnych; u larw ważek równoskrzydłych na końcu odwłoka występują dodatkowo trzy skrzelotchawki zewnętrzne.
Pożywienie
Ważki są owadami drapieżnymi. Larwy żywią się drobnymi bezkręgowcami wodnymi (owadami, skorupiakami, pierścienicami), a także kijankami i narybkiem. Często w skład diety wchodzą również osobniki młodszych stadiów larwalnych własnego lub innych gatunków ważek. Osobniki dorosłe odżywiają się owadami latającymi, głównie muchówkami z rodziny ochotkowatych (Chironomidae) i komarowatych (Culicidae); tropikalne ważki równoskrzydłe z rodziny Pseudostigmatidae odżywiają się pająkami sieciowymi.
Rozmnażanie i rozwój
Ważki są owadami terytorialnymiterytoriach samców wyłącznie w celach rozrodczych. Kopulacja odbywa się w locie, samiec chwyta samicę za przedtułów przysadkami analnymi formując tzw. tandem; następnie samica zagina swój odwłok pod tułów samca, dzięki czemu następuje przekazanie nasienia samca do otworu płciowego samicy. Samiec często towarzyszy samicy aż do momentu złożenia jaj.
Ważki są owadami o przeobrażeniu niezupełnym. Jaja składane są przez samicę do wody, na powierzchni roślin wodnych bądź wciskane są w tkanki roślinne. Po upływie 5-230 dni z jaj wylęgają się prolarwy, bardzo szybko przekształcające się w larwy (nimfy). Stadium larwalne trwa, w zależności od gatunku, od kilku tygodni do kilku lat. Oznaką zbliżającego się przeobrażenia jest coraz częstsze pojawianie się larwy na powierzchni zbiornika wodnego. Wychodzenie ważki z osłonek larwalnych trwa przez kilka godzin, w ciągu których następuje rozprostowanie skrzydeł i odwłoka dzięki wypełnieniu ich hemolimfą. Dorosłe osobniki żyją przeważnie od kilkunastu do kilkudziesięciu dni.
Bibliografia:
- Bezkręgowce. Podstawy morfologii funkcjonalnej, systematyki i filogenezy, Czesław Jura, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2007.
- Dragonflies and Damselflies: A Natural History, Dennis Paulson, Princeton University Press, 2019.
- Encyklopedia biologiczna T. IV, V, Zdzisława Otałęga (red. nacz.), Agencja Publicystyczno-Wydawnicza Opres, Kraków 1998.
- Historia ewolucji, Steve Parker (red.), Wydawnictwo Arkady, Warszawa 2017.
- Invertebrate Zoology. A Functional Evolutionary Approach, Richard Fox, Robert D. Barnes, Edward E. Ruppert, Cengage Learning, Inc., 2003.
- Zoologia, T. 2, cz. 2. Stawonogi. Tchawkodyszne, Czesław Błaszak (red. nauk.), Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2012.
