- Buk pospolity - występowanie i środowisko życia
- Buk pospolity - cechy charakterystyczne
- Buk pospolity - biologia
- Buk pospolity - zastosowanie
Buk pospolity - występowanie i środowisko życia
Buk pospolity porasta obszary Europy oraz zachodniej Azji. Zasięg występowania w Europie rozciąga się od północnej części Półwyspu Iberyjskiego po Bałkany. Gatunek ten występuje ponadto na południowych krańcach Wysp Brytyjskich i Półwyspu Skandynawskiego. Na obszarze Azji występuje w Turcji, Iranie oraz na Kaukazie.Na obszarze Polski buk występuje w części zachodniej, na Pomorzu oraz na południu kraju, gdzie na obszarach górskich sięga wysokości ok. 800-1150 m n.p.m. w Karpatach i ok. 1250 m n.p.m. w Tatrach. Nie występuje naturalnie w środkowej i wschodniej Polsce.
Buk pospolity jest ważnym składnikiem lasów jednogatunkowych – buczyn (m.in. buczyny pomorskiej, buczyny karpackiej). Licznie występuje w grądach, lasach mieszanych, a także w łęgach i dąbrowach. Porasta żyzne, dobrze napowietrzone i wilgotne gleby zasobne w wapń; unika obszarów podmokłych. Gatunek ten najlepiej rośnie w miejscach nasłonecznionych oraz w półcieniu. Preferuje dość wysoką wilgotność powietrza; jest wrażliwy na wiosenne przymrozki.
Rozmieszczenie geograficzne buka pospolitego (Fagus sylvatica), źródło: wikimedia.org
Buk pospolity - cechy charakterystyczne
WyglądBuk pospolity jest drzewem liściastym zrzucającym liście na zimę, osiągającym wysokość do 30 m. Korona młodych drzew jest smukła; starsze drzewa cechują się szeroką i gęstą koroną o okrągłym kształcie. Pień jest gruby, powyżej dwóch trzecich wysokości wyrastają z niego masywne konary (zwarte drzewostany); u drzew rosnących pojedynczo korona jest nisko osadzona i gałęzie mogą sięgać do ziemi.
Kora jest cienka i gładka, ściśle przylega do pnia. Cechuje się srebrnoszarą barwą; niekiedy może być czerwonawa. Kora nigdy nie pęka i nie łuszczy się. Młode pędy są owłosione.
Liście
Liście są skrętoległe, jajowate lub eliptyczne o długości 5-10 cm i szerokości 8 cm. Blaszki liściowe są całobrzegie lub falisto ząbkowane; z wierzchu ciemnozielone i błyszczące, na spodzie jaśniejsze i matowe. Młode listki są gęsto biało owłosione; u starszych liści włoski występują wyłącznie po stronie spodniej wzdłuż nerwów. Liście osadzone są na krótkich, owłosionych ogonkach liściowych.
Pąki
Pąki są długie, ostro zakończone i lancetowate; cechują się czerwonobrunatnym zabarwieniem.
Kwiaty
Kwiaty są rozdzielnopłciowe, jednopienne oraz wiatropylne. Kwiaty męskie zebrane są w zwisające ku dołowi pęczki na długich osadkach; każdy kwiat składa się z 10-15 pręcików oraz z krótkiego, rurkowatego okwiatu. Kwiaty żeńskie otoczone są czteroklapową okrywą, która w trakcie dojrzewania przekształca się w miseczkę (kupulę). Słupek jest 3-szyjkowy, składa się z 2-3 owocolistków.
Owoce
Owocami są brązowe, jednonasienne i trójgraniaste orzeszki (bukiew) zamknięte w miękko owłosionej, zdrewniałej miseczce owocowej. Nasiona są bezbielmowe.
Korzeń
Buk pospolity wykształca powierzchniowy i sercowaty system korzeniowy z silnymi i szeroko rozpostartymi korzeniami bocznymi rosnącymi w głąb ziemi w kierunku ukośnym.
Liście, kwiaty, owoce i nasiona buka pospolitego, źródło: wikimedia.org
Buk pospolity - biologia
Buk pospolity rozpoczyna owocowanie na wolnej przestrzeni ok. 40-50 roku życia, w zwartym drzewostanie ok. 60-80 roku życia. Owocuje obficie przeważnie co 7 lat (tzw. lata nasienne). Wypuszczanie pędów odbywa się na przełomie marca i kwietnia; kwitnienie – od kwietnia do maja, krótko po wypuszczeniu pędów. Miseczki pękają na początku jesieni i orzeszki wypadają na ziemię. Nasiona kiełkują w ciemności. Siewki wykształcają dwa liścienie, pomiędzy którymi znajduje się pęd, z którego wyrastają pierwsze liście właściwe. Buk pospolity w ciągu pierwszych 70 lat życia wyrasta w górę o ok. 40-70 cm rocznie. Wzrost ustaje w wieku ok. 120 lat. Gatunek żyje do ok. 300 lat.
Drewno bukowe, fot. shutterstock
Buk pospolity - zastosowanie
Surowiec drzewnyDrewno buku pospolitego jest drewnem rozpierzchłonaczyniowym o jednolitej budowie i równomiernej, cienkowłóknistej strukturze; bez wyraźnego podziału na biel i twardziel. Cechuje się jasną, różowawą lub żółtawą barwą o odcieniu fioletowym lub czerwonawym. Jest drewnem twardym, średnio ciężkim, mało trwałym i łatwo łupliwym. Suszy się dobrze; wykazuje skłonność do pęknięć desorpcyjnych i paczenia się.
Drewno buku wykorzystywane jest w meblarstwie do wyrobu mebli, parkietów, sklejek i płyt wiórowych. Wykonuje się z niego skrzynki, beczki, narzędzia, elementy maszyn i sprzętu sportowego, kolby karabinowe, instrumenty muzyczne oraz zabawki. Drewno buku używane jest w przemyśle celulozowo-papierniczym do produkcji celulozy i papieru oraz w przemyśle chemicznym do wytwarzania octu drzewnego, wełny drzewnej, oleju smołowego i węgla drzewnego. Wykazuje wysoką wartość opałową.
Roślina jadalna
Młode liście i pędy buka są jadalne i mają orzechowy smak. Wykorzystywane są jako dodatek do sałatek, zup bądź do duszenia z warzywami. Liście stanowią dobrą paszę dla zwierząt hodowlanych.
Bukiew jest jadalna, ma słodkawy smak. Jest bogata w tłuszcz, skrobię, białka, wapń, żelazo oraz witaminy C i B6. Uzyskuje się z niej olej spożywczy; wykorzystywana jest także jako pasza dla zwierząt.
Roślina lecznicza
Napar z liści buka pospolitego zawiera kwasy fenolowe, saponiny i flawonoidy. Wykazuje działanie przeciwzapalne i odkażające. Napar po przefiltrowaniu może być stosowany do nasączania okładów w stanach zapalnych skóry oraz dolegliwościach reumatycznych.
Roślina ozdobna
Liczne odmiany ozdobne buka pospolitego sadzone są w ogrodach, parkach, przy alejach oraz w założeniach krajobrazowych. Wykorzystywane są na żywopłoty i szpalery. Często spotykana jest odmiana o szerokiej i gęstej koronie (‘Asplenifolia’), odmiana o wąskim pokroju (‘Fastigiata’), odmiana o purpurowych liściach (‘Purpurea’), odmiana o zwisających gałęziach (‘Pendula’) oraz odmiana o powyginanych konarach i gałęziach (‘Tortuosa’).
Bibliografia
- Włodzimierz Seneta, Jakub Dolatowski; “Dendrologia”; Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2012.;
- Owen Johnson, David More; “Drzewa. Przewodnik Collinsa”; Oficyna Wydawnicza Multico, Warszawa, 2016.;
- Zdzisława Otałęga (red. nacz.); “Encyklopedia biologiczna T. II”; Agencja Publicystyczno-Wydawnicza Opres, Kraków 1998.;
- Alan Birkett; “Field Guide to the Trees of Britain and Europe”; New Holland Publishing, 2017. ;
- Andreas Hase, Ursula Stumpf, Vera Zingsem; “Mityczne drzewa”; Amber, Warszawa 2018. ;
- promil
