Cis pospolity - występowanie i środowisko życia
Cis pospolity występuje naturalnie w zachodniej, środkowej oraz południowej Europie, brak tego gatunku w części północnej (Półwysep Fennoskandzki, Islandia, Wyspy Owcze) oraz wschodniej (wschodnia granica zasięgu przebiega przez kraje nadbałtyckie, Polskę i Karpaty Wschodnie). Cis pospolity występuje także w północno-zachodniej części Afryki (góry Algierii i Maroka) oraz zachodniej Azji, sięgając do Kaukazu i północnego Iranu. Na południowych krańcach zasięgu porasta obszary górskie do wysokości ok. 1400 m n.p.m. (Alpy, Tatry), 1600 m n.p.m. (Karpaty), 2050 m n.p.m. (Kaukaz) lub 2000-2500 m n.p.m. (góry północnej Afryki).Cis pospolity ma niewielkie wymagania glebowe; dobrze rośnie na żyznych, umiarkowanie wilgotnych i głębokich glebach o odczynie zasadowym lub obojętnym. Unika ciężkich gleb podmokłych i suchych gleb piaszczystych. Cis pospolity preferuje łagodny klimat o dużej wilgotności powietrza, wysokich opadach atmosferycznych i łagodnych zimach. Jest rośliną wrażliwą na mróz oraz suszę. Wykazuje dużą tolerancję na różne warunki nasłonecznienia – może rosnąć zarówno w pełnym słońcu bądź głębokim cieniu; preferuje jednak stanowiska półcieniste i cieniste.
Rozmieszczenie geograficzne cisa pospolitego (Taxus baccata). Kolor zielony: Zasięg rodzimy i izolowana populacja, kolor żółty: Obszar znaturalizowany (synantropijny) oraz izolowana populacja. Źródło: Giovanni Caudullo / CC BY
Cis pospolity - cechy charakterystyczne
WyglądCis pospolity jest zimozielonym drzewem szpilkowym o nieregularnym, stożkowatym pokroju, osiągającym do 20 m wysokości; często występuje również w postaci niskiego, rozłożystego krzewu o wysokości 3-4 m. Korona młodych drzew jest stożkowata, u starszych – nieregularna i zaokrąglona, często z wieloma odgałęzieniami; formy krzewiaste cechują się nieregularną koroną.
Pień posiada liczne i nieregularne odgałęzienia; pokryty jest u młodych osobników twardą, zielonkawą korą; u starszych drzew kora jest cienka i gładka, przybiera czerwonobrązową bądź rdzawoszarą barwę i złuszcza się cienkimi, nieregularnymi płatami. Pędy są bruzdkowane i elastyczne, u młodych osobników (do 3 roku życia) mają zieloną barwę. Cis pospolity jest gatunkiem bardzo trującym – drewno, kora, szpilki i nasiona zawierają silnie toksyczne alkaloidy (taksany); nietrujące są jedynie osnówki nasion.
Igły (szpilki)
Igły (szpilki) są miękkie, giętkie, spłaszczone, lekko zaostrzone i niekłujące; mają 10-30 mm długości i 15-30 mm szerokości. Są ciemnozielone i błyszczące z wierzchu z widoczną wiązką przewodzącą, od spodu są jasnozielone i matowe z dwoma żółtawymi lub szarozielonymi paskami z aparatami szparkowymi. Szpilki na krótkich ogonkach ułożone są skrętolegle na pędach pionowych i dwurzędowo na pędach bocznych.
Pąki
Pąki są bardzo drobne i pokryte ciemnobrązowymi, zaokrąglonymi i ściśle przylegającymi łuskami. Zróżnicowane są na pąki wegetatywne i pąki kwiatowe.
Kwiaty
Cis pospolity jest gatunkiem dwupiennym – oddzielnie występują osobniki męskie i żeńskie. Drobne, zielone kwiaty rozwijają się w kątach liści zarodnionośnych (sporofili). Kwiaty żeńskie (makrostrobile) zebrane są w drobne, jajowate szyszeczki o długości 15-30 mm, po dolnej stronie pędów; kwiaty męskie (mikrostrobile) zebrane są w kuliste szyszeczki średnicy 20-30 mm, w końcowych odcinkach pędów.
Nasiona
Nasiona są jajowate i brązowe, osiągają 5-6 mm długości i 5 mm średnicy. Otoczone są twardą łupiną nasienną oraz kubkowatą, mięsistą osnówką o czerwonej barwie. Osnówka, cechująca się wysoką zawartością cukrów (ok. 20%), stanowi przysmak wielu gatunków ptaków, które przyczyniają się do rozsiewania nasion.
Korzeń
System korzeniowy cisa pospolitego jest dobrze rozwinięty i zwarty; składa się z głębokiego korzenia palowego z krótkimi korzeniami bocznymi. Drzewa porastające gleby zwięzłe (gliny, iły) wykształcają powierzchniowy system korzeniowy.
Pokrój drzewa. Źródło: shutterstock
Cis pospolity - biologia
Cis pospolity rozpoczyna kwitnienie na wolnej przestrzeni w wieku ok. 20-30 lat, w zwartym drzewostanie – w wieku ok. 70-120 lat. Kwitnienie odbywa się od marca do kwietnia. Nasiona dojrzewają w okresie od sierpnia do września; część nasion wysiana po dojrzeniu kiełkuje na wiosnę następnego roku, pozostałe przelegują w ziemi przez 2-3 lata. Siewka cisa posiada dwa wydłużone, zaostrzone liścienie. Pierwsze szpilki ułożone są naprzeciwlegle, kolejne – skrętolegle.Cis pospolity jest drzewem wolnorosnącym i długowiecznym; niektóre okazy mogą osiągać wiek 1000-2000 lat. Młode cisy pospolite rosną bardzo wolno; w wieku 4-6 lat roczny przyrost wysokości wynosi ok. 2-3 cm, nieco starsze drzewa przyrastają 15-20 cm rocznie, po czym przyrost na wysokość całkowicie ustaje. Po upływie ok. 250 lat życia rozpoczyna się proces próchnienia; niekiedy w pustym wnętrzu pnia pojawiają się korzenie wewnętrzne, z których może wyrosnąć nowe drzewo.
Przekrój poprzeczny pnia cisa pospolitego. Źródło: shutterstock
Cis pospolity - zastosowanie
Surowiec drzewnyDrewno cisa pospolitego drobnosłoiste i cechuje się jednorodną, prostowłóknistą strukturą; zróżnicowane jest na wąski, żółtawy biel oraz brązowawą bądź czerwonobrunatną twardziel. Jest twarde, ciężkie, wytrzymałe i bardzo giętkie; wykazuje dużą odporność na działanie wody. Nie zawiera przewodów żywicznych. Drewno cisa wykorzystywane jest głównie w meblarstwie, stolarstwie, do wyrobu broni oraz galanterii drewnianej.
Roślina lecznicza
Wyciąg z młodych szpilek cisa pospolitego wykorzystywany jest do produkcji docetakselu – leku przeciwnowotworowego używanego w leczeniu nowotworów piersi, płuc, prostaty, żołądka (gruczolak) oraz głowy i szyi (rak płaskonabłonkowy).
Roślina ozdobna
Cis pospolity jest popularną rośliną ozdobną sadzoną w ogrodach, parkach oraz założeniach krajobrazowych. Dobrze znosi przycinanie i formowanie, w związku z czym wykorzystywany jest głównie do tworzenia żywopłotów, szpalerów oraz labiryntów.
Bibliografia
- Owen Johnson, David More; “Drzewa. Przewodnik Collinsa”; Oficyna Wydawnicza Multico, Warszawa, 2016.;
- Zdzisława Otałęga (red. nacz.); “Encyklopedia biologiczna T. II”; Agencja Publicystyczno-Wydawnicza Opres, Kraków 1998.;
- Alan Birkett; “Field Guide to the Trees of Britain and Europe”; New Holland Publishing, 2017.;
- Graham R. Powell; “Lives of Conifers: A Comparative Account of the Coniferous Trees ”; Johns Hopkins University Press, 2009. ;
- Andreas Hase, Ursula Stumpf, Vera Zingsem; “Mityczne drzewa”; Amber, Warszawa 2018;
- Alicja Szweykowska, Jerzy Szweykowski (red.); “Słownik botaniczny”; Wydawnictwo Wiedza Powszechna, Warszawa 2003;
- promil
