Pojęcie „szkodnika”
Mianem szkodnika określa się każdy organizm żywy, którego działalność życiowa powoduje straty w działalności człowieka.Szkodniki przyczyniają się do:
- uszkadzania roślin uprawnych, powodując znaczne obniżenie plonów lub ich całkowite zniszczenie;
- niszczenia zbiorów żywności przechowywanych w spichrzach, magazynach i przetwórniach;
- strat w pogłowiu zwierząt hodowlanych oraz zmniejszenia ilości uzyskiwanych produktów żywnościowych (np. zmniejszona produkcja mleka u krów) spowodowane obecnością pasożytów zewnętrznych;
- uszkadzania krzewów i drzew na obszarach leśnych i parkowych;
- wypierania z danych obszarów rodzimych gatunków flory i fauny w wyniku konkurencji o ich niszę ekologiczną (gatunki inwazyjne);
- przenoszenia czynników chorobotwórczych (wirusów, bakterii i grzybów);
- niszczenia produktów spożywczych;
- niszczenia materiałów tekstylnych;
- niszczenia budynków mieszkalnych oraz ich wyposażenia;
- niszczenia kolekcji muzealnych, księgozbiorów.
Stonka ziemniaczana (Leptinotarsa decemlineata) – szkodnik upraw ziemniaków. Fot. pixabay.com
Określanie danych gatunków owadów jako potencjalne szkodniki upraw, rejestrowanie ich pojawiań oraz badanie ich biologii i ekologii jest domeną nauki zwanej entomologią stosowaną. Nauka ta obejmuje również szacowanie szkodliwości danych gatunków, a także opracowywanie metod zapobiegania i zwalczania szkodników z uwzględnieniem oddziaływania danych metod na środowisko naturalne. W szerszym znaczeniu entomologia stosowana zajmuje się także innymi, oprócz owadów, szkodnikami roślin uprawnych.
Rodzaje szkodników
Szkodnikami są organizmy należące do wielu grup taksonomicznych – bakterii, grzybów, roślin oraz zwierząt (bezkręgowców i kręgowców).Chwasty segetalne (związane z uprawami) mogą przyczynić się do obniżenia plonu roślin uprawnych w wyniku konkurencji o miejsce, dostęp światła, wodę i składniki pokarmowe. Fot. pixabay.com
- chwasty obniżające plony roślin uprawnych;
- mszyce i inne pluskwiaki, wciornastki, larwy motyli, muchówek, błonkówek oraz chrząszczy (np. ryjkowcowatych, strąkowcowatych i tutkarzowatych), przędziorki, szarańcze powodujące szkody w uprawach rolniczych i ogrodniczych;
- chrząszcze z rodziny kornikowatych (np. kornik drukarz) i ryjkowcowatych (np. szelinak sosnowiec), gąsienice motyli (strzygonia choinówka, poproch cetyniak, barczatka sosnówka, trociniarka czerwica, szrotówek kasztanowcowiaczek), larwy błonkówek (borecznik rudy) powodujące szkody w lasach i parkach;
- termity i korniki powodujące uszkodzenia strukturalne, np. w budynkach mieszkalnych;
- chrząszcze (mącznik młynarek, larwy chrząszczy z rodziny skórnikowatych), gąsienice motyli (mklik mączny), mrówki faraona niszczące przechowywaną żywność;
- „mole książkowe” (np. kołatek domowy, mól futrzany, psotnik kołatek, pustosz kradnik, rybik cukrowy) powodujące szkody w zbiorach muzealnych i bibliotecznych;
- świerzbowiec ludzki, kleszcze, roztocza, wszy, pchły, pluskwy domowe, komary, muchy tse-tse – pasożyty zewnętrzne przenoszące choroby;
- nicienie (guzak północny, mątwik sojowy, mątwik ziemniaczany) niszczące uprawy;
- ślimaki (np. pomrów wielki, pomrów żółtawy); wywołujące szkody w uprawach roślin;
- kręgowce (ptaki – np. wikłacze czerwonodziobe pustoszące pola zbóż; ssaki – głównie gryzonie z rodziny myszowatych i nornikowatych niszczące uprawy roślinne oraz przechowywaną żywność).
Gryzonie myszowate są szkodnikami upraw roślinnych oraz przechowywanej żywności. Fot. pixabay.com
Ochrona przed szkodnikami
Ochrona przez pojawianiem się szkodników upraw roślinnych obejmuje:- profilaktykę – np. stosowanie odpowiednich zabiegów agrotechnicznych i właściwego płodozmianu; niszczenie resztek pożniwnych i chwastów; przestrzeganie terminów siewu i zbioru; wykorzystywanie w uprawie odmian roślin odpornych na działanie szkodników;
- metody mechaniczne – np. zakładanie opasek lepowych, pułapek i przynęt; usuwanie mumii owocowych z drzew w sadach (poczerniałych, zeschniętych i zdeformowanych owoców, w których obecne są zarodniki grzybów atakujące drzewa owocowe), ustawianie strachów na wróble, ręczny zbiór szkodników;
- metody fizykochemiczne – np. wykorzystywanie czynników niekorzystnych dla danego gatunku szkodnika (niskiej temperatury, intensywnego światła, ultradźwięków, promieniowania);
- metody chemiczne – stosowanie środków ochrony roślin (pestycydów) bezpośrednio niszczących szkodniki oraz środków odstraszających (repelentów), środków przywabiających owady pożyteczne (atraktantów, np. opryskiwanie roślin uprawnych roztworem drożdży z maślanką przywabia złotooki żywiące się mszycami), środków hamujących żerowanie szkodników na roślinach uprawnych oraz składanie jaj (antyfidantów), feromonów płciowych (np. przy zwalczaniu owocówki jabłkóweczki, brudnicy mniszki, borecznika);
- metody biologiczne – stosowanie biopreparatów, zapewnienie odpowiednich warunków do życia i rozwoju dla organizmów żywiących się szkodnikami, jak owady (biedronki, chrząszcze z rodziny biegaczowatych, baryłkarze), płazy (ropuchy) ptaki owadożerne (np. sikory), ssaki owadożerne (jeże, ryjówki, krety), wykorzystywanie patogenów, np. pałeczek Salmonelli do kontroli populacji gryzoni oraz kaliciwirusa i pchły króliczej do ograniczenia populacji królików Australii;
- metody zwalczania kompleksowego łączące kilka metod ochrony roślin uprawnych.
Płodozmian jest jedną z metod zapobiegania masowym pojawom szkodników. Wikimedia.org
Bibliografia
- Eldra Pearl Solomon, Linda R. Berg, Diana W. Martin, Claude A. Villee; “Biologia”; Multico Oficyna Wydawnicza, Warszawa 1996;
- Jiři Gaisler, Jan Zejda; “Ssaki świata”; Wydawnictwo Muza, Warszawa, 1997;
- Czesław Jura,; “Bezkręgowce. Podstawy morfologii funkcjonalnej, systematyki i filogenezy”; Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2007;
- Barbara Wilkaniec (red.); “Entomologia. Część 2 – entomologia szczegółowa ”; Powszechne Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, Warszawa 2011.;
- “Nowa Encyklopedia Powszechna PWN”; Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1997;