rośliny strączkowe
Rośliny strączkowe — Rośliny strączkowe, rośliny motylkowe grubonasienne – grupa roślin z rodziny bobowatych (motylkowatych), do której zaliczane są rośliny jednoroczne o dużych nasionach. Rośliny strączkowe uprawiane są głównie ze względu na nasiona bogate w białko stanowiące wartościowy pokarm dla ludzi oraz paszę dla zwierząt (np. groch, fasola, soczewica, soja) oraz jako rośliny pastewne (np. seradela, wyka). Rośliny te wykorzystywane są również jako nawozy zielone, wzbogacające glebę w próchnicę oraz związki azotowe (np. peluszka, seradela, łubiny). Niektóre rośliny strączkowe są cennymi roślinami oleistymi (np. soja, orzech ziemny).
Występowanie i uprawa roślin strączkowych
Rośliny strączkowe stanowią grupę roślin z rodziny bobowatych, motylkowatych (Fabaceae=Papilionaceae) obejmującej ok. 19 tys. gatunków występujących na całym świecie. Większość uprawnych gatunków roślin strączkowych nie występuje już w stanie dzikim. Współczesne odmiany w porównaniu do dziko rosnących przodków cechują się większymi i niepękającymi samoistnie strąkami.
Rośliny strączkowe stanowią, wraz ze zbożami, główne źródło pożywienia pochodzenia roślinnego dla ludzi, zwłaszcza na obszarze krajów rozwijających się Azji, Afryki, Ameryki Środkowej i Południowej. Stanowią również cenne rośliny pastewne, uprawiane w czystym siewie bądź w mieszankach na paszę dla zwierząt hodowlanych.
Do jadalnych roślin strączkowych uprawianych w strefie umiarkowanej należy:
- wyka bób (Vicia faba),
- fasola zwyczajna (Phaseolus vulgaris),
- fasola wielokwiatowa (Phaseolus coccineus),
- groch siewny (Pisum sativum),
- soczewica jadalna (Lens culinaris),
- ciecierzyca pospolita, cieciorka (Cicer arietinum),
- soja warzywna (Glycine max).
Do jadalnych roślin strączkowych uprawianych w strefie tropikalnej należy:
- fasola azuki (Vigna angularis var. angularis),
- fasola mungo (Vigna mungo var. mungo),
- sorzycha ziemna (Vigna subterranea),
- fasola ostrolistna (Phaseolus acutifolius),
- fasola półksiężycowata (Phaseolus lunatus),
- orzech ziemny (Arachis hypogaea),
- nikla indyjska (Cajanus cajan),
- wspięga pospolita (Lablab purpureus),
- łust głąbigroszek (Psophocarpus tetragonolobus).
Do roślin pastewnych zaliczane są:
- łubiny (Lupinus), np. łubin biały (Lupinus albus), łubin żółty (Lupinus luteus), łubin wąskolistny (Lupinus angustifolius), łubin trwały (Lupinus polyphyllus),
- groch polny, peluszka (Pisum sativum subsp. arvense),
- groszek siewny (Lathyrus sativus),
- seradela pastewna (Ornithopus sativus),
- bobik (Vicia faba var. equina),
- wyka siewna (Vicia sativa),
Cechy charakterystyczne roślin strączkowych
Rośliny strączkowe (rośliny motylkowe grubonasienne) są roślinami jednorocznymi o dużych nasionach, co odróżnia je od wieloletnich roślin motylkowych drobnonasiennych, np. koniczyny (Trifolium), esparcety (Onobrychis) oraz lucerny (Medicago).
Rośliny strączkowe są roślinami zielnymi o wzniesionych (osiągających wysokość do 100 cm), płożących się bądź pnących łodygach. Liście osadzone są na pędach spiralnie, są przeważnie pierzasto – (bób, ciecierzyca, soczewica) bądź dłoniasto – złożone (łubiny); często występują przylistki. Wąsy czepne umożliwiające owijanie się rośliny wokół podpory powstają z całych liści – blaszki i ogonka liściowego (np. u groszku siewnego) bądź ze szczytowych listków złożonej blaszki liściowej (np. u grochu).
Kwiaty roślin strączkowych są grzbieciste, zebrane w grona. Są owadopylne; zapylane są głównie przez pszczoły i trzmiele. Kwiaty różnicowane są na żagielek (płatek górny), łódeczkę (płatek dolny) i skrzydełka (płatki boczne). Składają się z 10 pręcików oraz pojedynczego słupka zbudowanego z jednego owocolistka. Kwiaty mają różnorodne barwy – białe, żółte, różowe, czerwone, purpurowe, fioletowe oraz niebieskie.
Owocem jest strąk otwierający się zarówno wzdłuż szwu brzusznego oraz szwu grzbietowego (żyłki środkowej owocolistka). Duże nasiona o mięsistych liścieniach ułożone są wzdłuż szwu brzusznego (np. u grochu i fasoli).
Rośliny strączkowe żyją w symbiozie z bakteriami brodawkowymi (glebowymi bakteriami azotowymi m.in. z rodzaju Rhizobium i Bradyrhizobium), które tworzą na ich korzeniach narośla (brodawki korzeniowe). Bakterie te posiadają zdolność do wiązania wolnego azotu (N₂) dzięki czemu wzbogacają rośliny w azot niezbędny do ich wzrostu i rozwoju.
Znaczenie roślin strączkowych
Rośliny strączkowe uprawiane są głównie ze względu na nasiona, zawierające duże ilości białka (20-25%) oraz tłuszczów (ok. 20% w nasionach soi warzywnej), które stanowią wartościowy pokarm dla ludzi oraz paszę dla zwierząt (np. nasiona fasoli, grochu, soczewicy, soi). Niektóre rośliny strączkowe są wykorzystywane w całości jako warzywa, np. fasola szparagowa (odmiana fasoli zwyczajnej) oraz groszek cukrowy (odmiana grochu siewnego).
Rośliny strączkowe stanowią cenne rośliny pastewne ze względu na dużą zawartość białka (15-22% suchej masy) w ich częściach wegetatywnych (liściach i łodygach), w związku z czym stanowią wartościową paszę dla zwierząt hodowlanych (np. seradela pastewna, wyka kosmata, bobik, peluszka).
Rośliny strączkowe wykorzystywane są także jako nawozy zielone, wysiewane są jako poplon i następnie zaorywane, dzięki czemu wzbogacają glebę w substancję organiczną (próchnicę), związki azotowe dzięki symbiozie z bakteriami brodawkowymi, oraz wiele innych substancji niezbędnych dla roślin (np. peluszka, seradela, łubiny, groszek siewny, wyka siewna).
Niektóre rośliny strączkowe są cennymi roślinami oleistymi. Nasiona orzecha ziemnego stanowią źródło oleju arachidowego, z nasion soi warzywnej otrzymuje się olej sojowy.
Wiele gatunków roślin strączkowych uprawiana jest również jako rośliny ozdobne ze względu na różnorodność barw kwiatów (np. fasola zwyczajna, łubin wąskolistny, łubin trwały).
