Układ limfatyczny – właściwości, działanie i rola układu limfatycznego w organizmie człowieka

Ze wszystkich systemów rządzących naszych organizmem, układ limfatyczny jest zdecydowanie najmniej rozpoznawalny i rozumiany. Większość ludzi nie zdaje sobie sprawy jak istotną rolę odgrywa w codziennym życiu limfa i z tego też względu nie potrafi zadbać o jej prawidłowe funkcjonowanie. Naucz się rozpoznawać sygnały, jakie daje ci układ limfatyczny i prawidłowo na nie reagować.

Już Hipokrates w V w. p.n.e. opisał najważniejsze węzły chłonne – największe i najłatwiejsze do identyfikacji elementy układu limfatycznego. Ojciec medycyny rozumiał dobrze, że łączy je zawartość mlecznej cieczy absorbowanej z różnych tkanek ciała, czyli limfy. Samo słowo wywodzi się ze starożytnej mitologii rzymskiej i odnosi się do bogini świeżej wody, znanej jako Lympha.

Dopiero w XVI w. do medycyny zawitało jednak pojęcie krążenia, które zrewolucjonizowało myślenie o limfie. Coraz dokładniejsze sekcje zwierząt dokonywane w kolejnych stuleciach pozwoliły zidentyfikować cienkie, białe naczynia, które początkowo mylono z nerwami. W przełomowym dla rozwoju anatomii XVII wieku istnienie układu limfatycznego stało się oczywiste, a włoski chirurg Giovanni Guglielmo Riva pokusił się nawet o pierwszy jego graficzny schemat. Blisko sto lat później jego rodak Paolo Mascagni dokonał kolejnego wielkiego przełomu – wstrzyknąwszy rtęć do ponad 300 zwłok dokonał precyzyjnej analizy całego systemu naczyń limfatycznych.

Z czego składa się układ limfatyczny?

Podstawowym elementem układu limfatycznego jest oczywiście limfa, zwana również chłonką – mowa o cieczy fizjologicznej, która drenowana jest z tkanek i zawiera w sobie białka, minerały, tłuszcze, ale także uszkodzone i nowotworowe zmienione komórki oraz bakterie i wirusy. Podróżuje ona naczyniami limfatycznymi analogicznymi do żył, które rozprzestrzenione są po całym organizmie. Mają one swoje zastawki, które zapewniają odpowiedni kierunek przepływu i umożliwiają przepływ limfy nawet pod niskim ciśnieniem.

Największymi naczyniami chłonnymi są przewód piersiowy lewy i prawy, gdzie zbierana jest chłonka doprowadzona ze wszystkich tkanek ciała.

Naczynia łączą się ze sobą w węzłach chłonnych, których w całym ciele jest około 600. Niektóre są pojedyncze, inne łączą się skupiska. Gdy są powiększone, stają się bolesne i wyczuwalne pod skórą – najczęściej identyfikujemy te zlokalizowane na szyi, pod pachami i w pachwinach.

Największym organem układu limfatycznego jest śledziona, położona z lewej strony jamy brzusznej, między IX a XI żebrem. Wytwarza ona przeciwciała, gromadzi i filtruje krew oraz pomaga usuwać niepotrzebne już komórki krwi. Co ciekawe, śledziona nie jest nam wcale niezbędna – w przypadku jej usunięcia jej funkcję przejmują inne narządy, głównie wątroba.

Ponadto w skład układu limfatycznego wchodzą również:

• grasica, czyli gruczoł zlokalizowany w górnej części klatki piersiowej, który odpowiada za dojrzewanie specyficznych białych ciałek krwi;
• migdałki podniebienne oraz migdałek gardłowy – stanowiące pierwszą linię obrony organizmu przed patogenami wnikającymi z powietrzem i jedzeniem;
• szpik kostny – gąbkowata substancja wypełniająca niektóre kości i będąca fabryką czerwonych i białych krwinek oraz płytek krwi;
• kępki Peyera, czyli grudki limfatyczne zlokalizowane w błonie śluzowej jelita cienkiego, które zawierają limfocyty T i odpowiedzialne są za niszczenie patogenów układu pokarmowego
• wyrostek robaczkowy – dawniej uważany za całkiem niepotrzebny, przez współczesną medycynę uważany jest za magazyn tkanki limfatycznej chroniącej organizm przed bakteriami i zarazem dbający o równowagę „dobrych” bakterii mikroflory jelitowej.

Po co nam układ limfatyczny?

Głównym zadaniem układu limfatycznego jest obrona organizmu przed infekcjami. W dużej przenośni można porównać go do sieci wodno-kanalizacyjnej. Otaczająca wszystkie komórki chłonka przecieka bowiem przez tkanki wypłukując wszystko co niepotrzebne – produkty przemiany materii, martwe komórki, bakterie, wirusy, itd. Poprzez sieć drobnych naczyń dociera ona do węzłów chłonnych, które pełnią rolę oczyszczalni. Obecne w nich limfocyty atakują i rozkładają patogeny oraz zmutowane komórki, a owe „ścieki” przedostają się do krwi, z którą dalej wędrują do nerek i wątroby, organów odpowiedzialnych za czyszczenie krwi i wydalanie odpadów.

Limfocyty B i T, czyli nasza najważniejsza broń do walki z patogenami, podróżują po organizmie właśnie poprzez układ limfatyczny. W momencie, gdy dotrą do węzłów chłonnych i zetkną się z konkretnymi antygenami pochodzącymi od bakterii, wirusów, toksyn czy innych komórek, zaczynają wytwarzać przeciwciała, które aktywnie zwalczają wroga. Limfocyty posiadają nawet pamięć, która jest podstawą odporności nabytej organizmu.

Dodatkowo układ limfatyczny odpowiada za utrzymanie równowagi płynów wewnątrz organizmu – krążenie chłonki reguluje poziom nawodnienia tkanek. W jelitach formuje się również tzw. limfa trawienna, która zawiera również tłuszcze i rozpuszczalne w nich witaminy. Można więc powiedzieć, że układ limfatyczny wspomaga również przyswajanie składników odżywczych przez organizm.

Zaburzenia działania układu limfatycznego

Jeśli patogenów jest więcej z powodu infekcji, mogą one zablokować węzły chłonne prowadząc do ich powiększenia i bolesności. To najlepszy dowód na to, że organizm bojuje właśnie z wrogiem. Jeśli masz więc symptomy wskazujące na przeziębienie czy grypę samo powiększenie węzłów chłonnych nie jest niczym niezwykłym i nie wymaga kontaktu z lekarzem. Niepokojące jest natomiast, jeśli węzły pozostają powiększone przez okres ponad dwóch tygodni, robią się bardzo twarde i nieruchome, bądź też zmianom towarzyszy gorączka, nocne poty i niewyjaśniona utrata wagi.

Niesprawne działanie układu limfatycznego bywa przyczyną zastojów płynów w tkankach. Pojawia się ono na przykład na skutek operacji, radioterapii, urazów, ale także wad wrodzonych. Problem nazywany jest obrzękiem limfatycznym i objawia się opuchlizną w nogach i rękach, której towarzyszy napięcie i stwardnienie skóry, a czasem dodatkowo również problemy dermatologiczne. Chorzy często skarżą się na ból oraz nieestetyczne deformacje.

Warto wiedzieć: Powiększone węzły chłonne są często oznaką anginy, mononukleozy, zapalenia migdałków, zakażenia wirusem HIV, ale także zainfekowanych ran na skórze.

Choroby / nowotwory układu limfatycznego

Wspomniane wyżej powiększenie węzłów chłonnych może być naturalnym wynikiem zaciekłej walki z infekcją, ale czasami bywa też objawem poważniejszych chorób, które dotykają układu limfatycznego. Może na przykład być oznaką bezpośredniego zapalenia samych węzłów i wówczas wymaga zwykle podawania antybiotyków.

Niestety, długotrwały obrzęki węzłów chłonnych bywa też symptomem chłoniaków, czyli chorób nowotworowych układu limfatycznego. W tym przypadku limfocyty zaczynają rosnąć i mnożyć się niekontrolowanie. Często dochodzi do rozwoju guzów, które blokują przepływ chłonki. Przykładem jest chłoniak Hodgkina, który wywodzi się z limfocytów B i objawia się stwardnieniem oraz powiększeniem jednego węzła. Na szczęście chemioterapia w połączeniu z radioterapią dają dziś wysokie szanse wyleczenia. Bywa jednak też tak, że zmiany nowotworowe w węzłach chłonnych są przerzutami raka, który rozpoczął się w innymi miejscu, np. raka piersi.

Poza tym do chorób układu limfatycznego należą również:

• zapalenie naczyń chłonnych – będące wynikiem rany, ropnia czy ukąszenia przez owada. Objawia się zaczerwienieniem i bólem skóry, którym czasem towarzyszą gorączka i dreszcze.
• naczyniak limfatyczny torbielowaty – wada wrodzona objawiająca się torbielowatym guzem występującym zazwyczaj na szyi.
• filarioza limfatyczna – pasożytnicza choroba tropikalna, która często nie daje żadnych objawów i z tego powodu jest lekceważona. W długim okresie czasu może powodować zgrubienie skóry zwane słoniowacizną.
• choroba Waldmanna – rzadka choroba diagnozowana zwykle u dzieci i polegająca na poszerzeniu naczyń chłonnych jelit i przeciekaniu limfy do jelita cienkiego.
• choroba Castlemana – również rzadkie schorzenie objawiające się patologicznym rozrostem węzłów chłonnych.

Ciekawostka:
Operacja powiększenia piersi poprzez implanty bywa przyczyną rozwoju rzadkiego nowotworu – anaplastycznego chłoniaka wielkokomórkowego. 

Jak wspierać prawidłowe działanie układu limfatycznego?

Bez dobrze działającego układu limfatycznego jesteśmy praktycznie bezbronni wobec zagrożenia zewnętrznego i wewnętrznego. Aby zapewnić sobie zdrowie, warto więc wspierać jego działanie, a przynajmniej starać się mu nie szkodzić. Priorytetem w tym kontekście jest unikanie ekspozycji na substancje toksyczne obecne np. w chemii domowej czy ogrodowych pestycydach. Poza tym, sprawnemu krążeniu limfy pomaga picie dużych ilości wody, która jest głównym składnikiem wszystkich płynów fizjologicznych.

Wskazana jest oczywiście także zdrowa dieta bogata w warzywa i owoce oraz regularna aktywność fizyczna, będąca podstawą efektywnego krążenia i krwi i limfy. Co ciekawe, ważnym wsparciem układu chłonnego bywa również masaż drenujący. Wykonywany przez specjalnie przeszkolonych terapeutów pomaga on pozbyć się zastojów chłonki i związanych z nimi obrzęków i polecany jest zwłaszcza osobom w wieku powyżej 60 lat oraz po przebytych operacjach.