dwunastnica

Dwunastnica – część układu pokarmowego kręgowców stanowiąca początkowy odcinek jelita cienkiego położony między odźwiernikiem żołądka i jelitem czczym, na wysokości pierwszego kręgu lędźwiowego. Dwunastnica człowieka jest rurkowatym narządem długości 25-30 cm, przypominającym kształtem podkowę, zróżnicowanym na cztery części – część górną (opuszkę dwunastnicy), część zstępującą, część poziomą (dolną) i część wstępującą. Dwunastnica zawiera dwa rodzaje gruczołów trawiennych – gruczoły dwunastnicze (gruczoły Brunnera) wydzielające sok dwunastniczy oraz gruczoły jelitowe (gruczoły Lieberkühna, krypty Lieberkühna) wydzielające sok jelitowy; w części zstępującej dwunastnicy w miejscu zwanym brodawką Vatera znajduje się wspólne ujście przewodu żółciowego i trzustkowego dostarczające do dwunastnicy żółć i sok trzustkowy. Narząd ten pełni ważną rolę w trawieniu białek, tłuszczów, kwasów nukleinowych i węglowodanów oraz wchłanianiu składników pokarmowych z pożywienia.

Położenie dwunastnicy

Dwunastnica (łac. duodenum) jest częścią układu pokarmowego kręgowców stanowiącą początkowy odcinek jelita cienkiego pomiędzy odźwiernikiem żołądka i jelitem czczym, położony po prawej stronie jamy brzusznej w części podokrężniczej (piętrze jelitowym) na wysokości pierwszego kręgu lędźwiowego kręgosłupa (L1). Dwunastnica człowieka jest rurkowatym narządem o kształcie przypominającym podkowę (bądź literę C) obejmującą głowę trzustki. Zróżnicowana jest na część górną (opuszkę dwunastnicy) długości 4-5 cm, połączoną z odźwiernikiem żołądka i tworzącą górny zakręt dwunastnicy; część zstępującą długości 8-10 cm, skierowaną ku dołowi wzdłuż prawej strony kręgosłupa, ciągnącą się od górnego zakrętu dwunastnicy na wysokości pierwszego kręgu lędźwiowego (L1) do dolnego zakrętu dwunastnicy na wysokości trzeciego kręgu lędźwiowego (L3), część poziomą (dolną) długości 6 cm, biegnącą na wysokości trzeciego kręgu lędźwiowego (L3) i część wstępującą długości 6 cm, kierującą się ku górze do zakrętu dwunastniczo-czczego położonego po lewej stronie drugiego kręgu lędźwiowego (L2), gdzie przechodzi w jelito czcze.

Budowa dwunastnicy

Dwunastnica stanowi początkowy odcinek jelita cienkiego kręgowców (gadów, ptaków, ssaków), zróżnicowanym na cztery, dobrze wyodrębnione części – część górną (opuszkę dwunastnicy), część zstępującą, część poziomą (dolną) i część wstępującą. Dwunastnica człowieka osiąga przeważnie długość 25-30 cm, czyli długość jelita równą w przybliżeniu dwunastokrotnej szerokości palca (łac. intestinum duodenum digitorum), oszacowaną przez greckiego lekarza Herofilusa (IV-III w. p.n.e.), co znajduje odzwierciedlenie w jej nazwie. Ściany dwunastnicy, analogicznie do pozostałych odcinków przewodu pokarmowego, są zbudowane z czterech warstw. Najbardziej wewnętrzną warstwę stanowi błona śluzowa (śluzówka) zbudowana z jednowarstwowego nabłonka i leżącej poniżej tkanki łącznej. Kolejną warstwę stanowi łącznotkankowa błona podśluzowa (podśluzówka) zawierająca naczynia krwionośne, limfatyczne i nerwy. Podśluzówkę otacza błona mięśniowa (mięśniówka) składająca się z dwóch warstw mięśni gładkich (podłużnych i okrężnych). Najbardziej zewnętrzną warstwę tworzy łącznotkankowa błona surowicza (otrzewna).

Błona śluzowa wyściełająca światło dwunastnicy tworzy okrężne fałdy pokryte liściastymi kosmkami jelitowymi, co znacznie zwiększa wewnętrzną powierzchnię tego odcinka jelita cienkiego. Jednowarstwowy, walcowaty nabłonek kosmków zawiera enterocyty (komórki resorpcyjne) odpowiedzialne za wchłanianie substancji pokarmowych, komórki śluzowe (kubkowe) wydzielające śluz ułatwiający przesuwanie się treści pokarmowej wzdłuż jelita oraz komórki dokrewne (endokrynne) produkujące hormony i peptydy regulujące procesy trawienia. Dwunastnica zawiera również dwa typy gruczołów trawiennych; w błonie śluzowej u podstawy kosmków jelitowych znajdują się ujścia pojedynczych, cewkowych gruczołów jelitowych (gruczołów Lieberkühna, krypt Lieberkühna) wydzielających sok jelitowy; w błonie podśluzowej występują rozgałęzione, cewkowe gruczoły dwunastnicze (gruczoły Brunnera) wydzielające sok dwunastniczy. Brodawka Vatera położona w obrębie części zstępującej dwunastnicy stanowi wspólne miejsce ujścia przewodu żółciowego wspólnego i przewodu trzustkowego (przewód wątrobowo-trzustkowy, bańka wątrobowo-trzustkowa), którym do dwunastnicy odprowadzana jest żółć z wątroby i pęcherzyka żółciowego oraz sok trzustkowy z trzustki.

Funkcje dwunastnicy

Dwunastnica jest odcinkiem przewodu pokarmowego pełniącym istotną rolę w procesie trawienia pokarmu i wchłaniania obecnych w strawionym pokarmie drobnocząsteczkowych składników odżywczych. Enzymatyczne i chemiczne procesy trawienia białek, tłuszczów, kwasów nukleinowych i węglowodanów w górnych odcinkach dwunastnicy zachodzą dzięki mieszaniu się treści pokarmowej przechodzącej z żołądka z bogatym w enzymy trawienne sokiem trzustkowym z trzustki, żółcią z wątroby i pęcherzyka żółciowego oraz wydzielinami trawiennych gruczołów jelitowych (sokiem jelitowym) i gruczołów dwunastniczych (sokiem dwunastniczym). Wchłanianie składników pokarmowych z pożywienia odbywa się w dolnych odcinkach dwunastnicy (części zstępującej i poziomej). Procesy trawienne regulowane są za pośrednictwem komórek dokrewnych produkujących i wydzielających hormony (sekretynę, gastrynę, cholecystokininę) i peptydy (serotoninę, somatostatynę, naczyniówkowy peptyd jelitowy), które m.in. wzmagają perystaltykę przewodu pokarmowego (gastryna, serotonina) bądź pobudzają wydzielanie soku trzustkowego i żółci (sekretyna, cholecystokinina).

Sok trzustkowy składa się z wody, wodorowęglanów, elektrolitów (jonów sodowych, potasowych, wapniowych i magnezowych), enzymów trawiennych oraz niewielkich ilości mocznika i kwasu moczowegoodczyn zasadowy (pH 7,1-8,4). Sok trzustkowy zobojętnia kwaśną treść pokarmową przechodzącą z żołądka do dwunastnicy; w jego skład wchodzą enzymy trawiące białka wydzielane do dwunastnicy w postaci nieaktywnych proenzymów (trypsynogen, chymotrypsynogen) oraz wydzielane w postaci aktywnej enzymy trawiące węglowodany (amylaza trzustkowa), tłuszcze (lipaza trzustkowa) oraz kwasy nukleinowe (nukleazy). Trypsynogen przekształcany jest w czynną trypsynę pod wpływem wydzielanej komórki śluzówki dwunastnicy enteropeptydazy; chymotrypsynogen zaś przekształcany jest w czynną chymotrypsynę pod wpływem trypsyny. Sole żółciowe wchodzące w skład żółci działają jak emulgatory rozbijające tłuszcze na mniejsze cząsteczki, dzięki czemu stają się one bardziej podatne na działanie enzymów trawiennych i łatwiej ulegają wchłanianiu w układzie pokarmowym. Sok jelitowy wydzielany przez gruczoły jelitowe zawiera enzymy rozkładające treść pokarmową na proste składniki odżywcze (np. aminopeptydazy, karoboksypeptydazy, disacharydazy, nukleotydazy). Silnie zasadowa wydzielina gruczołów dwunastniczych złożona z mukoprotein i wodorowęglanów neutralizuje kwaśną treść pokarmową przechodzącą do dwunastnicy z żołądka.

Choroby dwunastnicy

Choroby dwunastnicy mogą być spowodowane przez infekcje o podłożu wirusowym bądź bakteryjnym (np. zapalenie dwunastnicy), zaburzenia czynnościowe przewodu pokarmowego (np. refluks dwunastniczo-żołądkowy), inwazje pasożytów (np. giardioza wywoływana przez ogoniastki jelitowe, ankylostomatoza wywoływana przez tęgoryjca dwunastnicy), zaburzenia o podłożu autoimmunologicznym (np. celiakia), stres (np. zespół jelita drażliwego), wady wrodzone (np. atrezja, czyli wrodzone zarośniecie dwunastnicy) oraz nowotwory (gruczolaki, rak dwunastnicy). Do najczęściej występujących chorób tego odcinka jelita cienkiego należą choroba wrzodowa dwunastnicy, zapalenie dwunastnicy i refluks dwunastniczo-żołądkowy.

Choroba wrzodowa dwunastnicy, cechująca się powstawaniem wrzodów trawiennych, czyli ubytków błony śluzowej zlokalizowanych głównie w części górnej dwunastnicy (opuszce dwunastnicy) położonej najbliżej żołądka, spowodowana jest przez nieprawidłową dietę, nieregularne spożywanie posiłków, używanie niesteroidowych leków przeciwzapalnych, stres, nadużywanie alkoholu, palenie papierosów; często rozwija się w wyniku zakażenia bakterią Helicobacter pylori. Objawy choroby wrzodowej obejmują wzdęcia, zaparcia, zgagę, nudności, wymioty, ostre bóle brzucha pojawiające się po ok. 1-3 godzinach po posiłku, brak apetytu i spadek masy ciała; najczęstszym powikłaniem jest krwawienie z górnego odcinka układu pokarmowego oraz perforacja (pęknięcie) wrzodu.

Zapalenie dwunastnicy jest chorobą wywoływaną przez infekcje wirusowe (np. zakażenie rotawirusami) i bakteryjne (np. zakażenie bakterią Helicobacter pylori, salmonelloza) oraz inwazje pasożytnicze (np. giardioza), długotrwałym stosowanie niesteroidowych leków przeciwzapalnych, nadużywanie alkoholu i stres. Objawy obejmują ostre bóle w środkowej części brzucha (pojawiające się z reguły po ok. 2-3 godzinach po spożyciu posiłku), nudności, wymioty, biegunkę, wzdęcia, brak apetytu, gorączkę oraz osłabienie organizmu. Nieleczone zapalenie dwunastnicy może doprowadzić do rozwoju choroby wrzodowej dwunastnicy.

Refluks dwunastniczo-żołądkowy jest zaburzeniem czynnościowym przewodu pokarmowego, które polega na cofaniu się zasadowej treści pokarmowej wymieszanej z sokami trawiennymi i solami kwasów żółciowych z dwunastnicy z powrotem do żołądka, co skutkuje zniszczeniem błony śluzowej tego narządu. Choroba ta może być wywoływana przez zaburzenia relaksacji odźwiernika żołądka, nieprawidłowe unerwienie dwunastnicy i dróg żółciowych (np. wskutek usunięcia woreczka żółciowego), zaburzenia perystaltyki jelit bądź nieprawidłowy gradient ciśnienia między żołądkiem i dwunastnicą. Objawy obejmują bóle nadbrzusza, nudności, wymioty z żółcią, zgagę oraz nieprzyjemny zapach z jamy ustnej.