wirus wścieklizny
Wirus wścieklizny, klasyczny wirus wścieklizny (RABV) – gatunek wirusa RNA z rodzaju lyssawirus (Lyssavirus) zaliczanego do rodziny rabdowirusów (Rhabdoviridae) w obrębie rzędu mononegawirusów (Mononegavirales) cechujący się cylindrycznym (pałeczkowatym) wirionem o średnicy 75-80 nm i długości 120-300 nm. Wirion (pojedyncza cząstka wirusowa) składa się z rdzenia zawierającego genom w postaci liniowej cząsteczki jednoniciowego RNA o ujemnej polarności (-ssRNA), który wraz ze ściśle związanymi białkami – nukleoproteiną (NP), fosfoproteiną (P) i dużym białkiem strukturalnym, czyli polimerazą RNA zależną od RNA (L) tworzy kompleks rybonukleoproteinowy (RNP). Rdzeń wirionu otoczony jest płaszczem białkowym (kapsydem) zbudowanym z białka macierzy (M). Nukleokapsyd (rdzeń wirionu wraz z kapsydem) otoczony jest od zewnątrz dwuwarstwową osłonką lipidową zawierającą na powierzchni wypustki zbudowane z trimerów glikoproteiny (G). Wirus wścieklizny jest wirusem neurotropowym odpowiedzialnym za wywoływanie wścieklizny, czyli zakażenia ośrodkowego układu nerwowego u ssaków (w tym człowieka) o bardzo ciężkim przebiegu klinicznym oraz 100% śmiertelności. Wirus wścieklizny przenosi się poprzez kontakt śliny zakażonego bądź chorego na wściekliznę zwierzęcia z uszkodzoną skórą lub błoną śluzową (głównie wskutek pogryzienia, rzadko drogą przezspojówkową w wyniku dostania się śliny do spojówki oka). Do infekcji może także dojść drogą wziewną (aerogenną) podczas wdychania pyłu zawierającego cząstki wirusa (np. w jaskiniach zamieszkałych przez nietoperze) bądź drogą transplantacyjną podczas przeszczepu narządów (np. rogówki oka).
Cechy charakterystyczne wirusa wścieklizny
Wirus wścieklizny (ang. Rabies lyssavirus; Rabies virus, RABV), określany również mianem klasycznego wirusa wścieklizny, stanowi jeden z gatunków wirusów z rodzaju lyssawirus (Lyssavirus) zaliczanych do rodziny rabdowirusów (Rhabdoviridae) i rzędu mononegawirusów (Mononegavirales), których cechą charakterystyczną są cylindryczne, pałeczkowate wiriony (gr. rhabdos – pałeczka) o średnicy 70-85 nm oraz długości 130-380 nm, genom w postaci liniowej cząsteczki jednoniciowego RNA o ujemnej polarności (-ssRNA) i zewnętrzna osłonka lipidowa z wypustkami glikoproteinowymi. Rabdowirusy, jako wirusy osłonkowe, wykazują wrażliwość na działanie eteru, etanolu i innych rozpuszczalników lipidowych, np. roztworów mydła, detergentów na bazie alkoholu (niszczących zewnętrzną osłonkę lipidową) i kwaśne pH (wywołujące denaturację glikoprotein osłonki). Klasyczny wirus wścieklizny (RABV) i inne gatunki lyssawirusów, m.in. australijski lyssawirus nietoperzy (ABLV), europejski lyssawirus nietoperzy typu 1 (EBLV-1), europejski lyssawirus nietoperzy typu 2 (EBLV-2), lyssawirus Duvenhage (DULV), lyssawirus nietoperzy Bokeloh (BBLV), wirus nietoperzy Lagos (LBV), lyssawirus Mokola (MOKV) i zachodniokaukaski lyssawirus nietoperzy (WCBV), są wirusami wywołującymi wściekliznę u ssaków. Nietoperze podatne są na zakażenia niemal wszystkimi gatunkami lyssawirusów (z wyj. MOKV zakażających głównie małe ssaki owadożerne i koty domowepatogenne dla człowieka są wirusy RABV, ABLV, DULV, EBLV-1 oraz EBLV-2.
Klasyczny wirus wścieklizny (RABV) jest wirusem osłonkowym; jego wirion, czyli pojedyncza cząstka wirusowa, osiągająca średnicę 75-80 nm i długość 120-300 nm (przeważnie 180 nm), składa się więc z rdzenia, otoczki białkowej (kapsydu) i zewnętrznej osłonki lipidowej. Rdzeń wirionu stanowi genom (materiał genetyczny) w postaci liniowej cząsteczki jednoniciowego RNA o ujemnej polarności (-ssRNA) i długości ok. 11,6-12 tys. nukleotydów. Genom koduje pięć białek wirusowych– nukleoproteinę (NP), fosfoproteinę (P), białko macierzy (M), glikoproteinę (G) i duże białko strukturalne (L). Nić RNA wraz ze ściśle związanymi białkami – nukleoproteiną (NP), fosfoproteiną (P) i dużym białkiem strukturalnym, czyli polimerazą RNA zależną od RNA (L), tworzy spiralnie skręcony (helikalny) kompleks rybonukleoproteinowy (RNP). Nukleoproteina (NP) osłania wirusowy RNA; fosfoproteina (P) stanowi kofaktor dla polimerazy RNA zależnej od RNA, reguluje proces transkrypcji i replikacji wirusa oraz blokuje mechanizmy odporności wrodzonej poprzez hamowanie aktywacji interferonu; polimeraza RNA zależna od RNA katalizuje proces replikacji wirusowego RNA. Rdzeń wirionu otoczony jest płaszczem białkowym (kapsydem) zbudowanym z białka macierzy (M), determinującego kształt i rozmiar wirionu oraz biorącego udział w regulacji cyklu replikacyjnego i procesie składania nowych cząstek wirusowych. Rdzeń wirionu wraz z kapsydem tworzą helikalny nukleokapsyd, który otoczony jest dwuwarstwową osłonką lipidową zawierającą na całej powierzchni liczne wypustki zbudowane z trimerów glikoproteiny (G). Glikoproteiny osłonki odpowiedzialne są za przyłączanie się cząstek wirusa do receptorów komórki gospodarza.

Transmisja i namnażanie (replikacja) wirusa wścieklizny
Wirus wścieklizny wywołujący wściekliznę, czyli zakażenie ośrodkowego układu nerwowego ssaków (w tym człowieka) cechujące się bardzo ciężkim przebiegiem klinicznym oraz 100% śmiertelnością, przenosi się poprzez kontakt śliny zakażonego bądź chorego na wściekliznę zwierzęcia z uszkodzoną skórą lub błonami śluzowymi, głównie w wyniku pogryzienia, rzadko drogą przezspojówkową wskutek dostania się śliny zakażonego zwierzęcia do spojówki oka. Cząstki wirusa obecne są w ślinie zakażonego zwierzęcia na kilka dni przed wystąpieniem charakterystycznych objawów. Do infekcji wirusem wścieklizny może również dojść drogą wziewną (aerogenną) podczas wdychania pyłu zawierającego cząstki wirusa (np. w jaskiniach zamieszkałych przez nietoperze) bądź drogą transplantacyjną podczas przeszczepu narządów (np. rogówki oka). Wirus wścieklizny może zakażać wiele gatunków ssaków zasiedlających całą kulę ziemską z wyjątkiem Wielkiej Brytanii, Irlandii, Islandii, Grenlandii, Malezji, Japonii, Australii, Nowej Zelandii oraz większości małych wysp oceanicznych. Głównym rezerwuarem wirusa wścieklizny są głównie dzikie zwierzęta drapieżne, np. lisy, jenoty, szakale, borsuki (Europa, Azja), szakale i mangusty (Afryka), skunksy, szopy i lisy (Ameryka Północna), oraz nietoperze z podrodziny wampirów (Meksyk i Ameryka Południowa); przenosicielami wirusa są również zwierzęta domowe (głównie psy i koty).
Wirus wścieklizny wykazuje właściwości neurotropowe; rozprzestrzenia się w organizmie za pośrednictwem włókien nerwowych obwodowego i namnaża się w neuronach ośrodkowego układu nerwowego (mózgu i rdzenia kręgowego).
Wirus po ugryzieniu zakażonego zwierzęcia pozostaje w ranie przez kilkanaście godzin, gdzie ulega replikacji w komórkach mięśniowych. Glikoproteiny osłonki wirusa wiążą się następnie z acetylocholinergicznymi receptorami nikotynowymi (nACh-R) płytki nerwowo-mięśniowej, wnikają do aksonu i drogą szybkiego wstecznego transportu aksonalnego docierają do ośrodkowego układu nerwowego. Cykl replikacyjny, zachodzący głównie w neuronach istoty szarej mózgu, układu limbicznego, móżdżku, rdzenia przedłużonego i rdzenia kręgowego, rozpoczyna się w momencie adsorpcji wirusa na powierzchni komórki w wyniku oddziaływania wypustek glikoproteinowych ze specyficznym receptorem komórkowym.
Nukleokapsyd przenika do wnętrza komórki na drodze endocytozy; zachodzi trawienie kapsydu prowadzące do uwolnienia kompleksu rybonukleoproteinowego (RNP) do cytoplazmy. Zachodzi tu replikacja genomu przy udziale polimerazy RNA zależnej od RNA wykorzystującej jako matrycę nić wirusowego RNA. Nowe kopie RNA pełnią również funkcję mRNA uczestniczącego w translacji białek nukleokapsydu (zachodzącej na wolnych rybosomach) oraz glikoprotein osłonki (zachodzącej w retikulum endoplazmatycznym i aparacie Golgiego). Składanie nukleokapsydu zachodzi w cytoplazmie; otoczenie nukleokapsydu przez osłonkę lipidową z wypustkami glikoproteinowymi następuje w trakcie przechodzenia potomnych cząstek wirusa przez błonę komórkową. Nowe wiriony uwalniane są z zakażonej komórki na drodze pączkowania, a następnie przemieszczają się zstępującymi włóknami nerwowymi do serca, mięśni szkieletowych, rogówki oka, trzustki, nadnerczy i ślinianek. Cząstki wirusa obecne w ślinie stanowią potencjalne źródło zakażenia innych zwierząt i człowieka.


Wścieklizna
Wirus wścieklizny wywołuje u ssaków i człowieka śmiertelną chorobę zakaźną, określaną mianem wścieklizny bądź wodowstrętu. Okres inkubacji wścieklizny, czyli czas od momentu infekcji do pojawienia się pierwszych objawów chorobowych, zależny jest od dawki wirusa wprowadzonej do organizmu, wrót zakażenia (miejsca wniknięcia wirusa do organizmu), gatunku i wieku zwierzęcia. Okres wylęgania się wścieklizny u zwierząt wynosi przeważnie od kilku dni do kilku miesięcy; objawy obejmują głównie zmiany w zachowaniu (np. nadmierna agresja lub bojaźliwość, niespokojne zachowanie, zwiększona pobudliwość, wzmożony popęd płciowy, spożywanie niejadalnych przedmiotów, utrata naturalnego lęku przed człowiekiem u dzikich zwierząt, zmiana nocnego trybu życia na aktywność dzienną u nietoperzy), ślinotok, zez, opadanie żuchwy z wypadaniem języka, problemy z przełykaniem, wpadanie na przeszkody, drgawki mięśniowe oraz niedowłady i porażenia kończyn. Choroba trwa ok. 1-8 dni i kończy się wraz ze śmiercią zwierzęcia. Wirus wścieklizny u niektórych nietoperzy może wywoływać zakażenia utajone (subkliniczne), które przebiegają bez objawów chorobowych. Profilaktyka wścieklizny u zwierząt polega głównie na stosowaniu szczepień zwierząt dziko żyjących (głównie lisów), zwierząt domowych (psów, kotów i fretek) i gospodarskich (bydła, koni, owiec i kóz) oraz eliminacji chorych i podejrzanych o zakażenie wścieklizną zwierząt.
Okres inkubacji wścieklizny u człowieka wynosi od 10 dni do 2 lat (zwykle ok. 1-3 miesięcy). Przebieg choroby składa się z trzech faz – fazy prodromalnej (fazy zwiastunów), fazy porażeń oraz fazy śpiączki kończącej się śmiercią. Faza prodromalna trwa 2-4 dni i objawia się złym samopoczuciem, odczuwaniem niepokoju, problemami ze snem, bólami głowy i stawów, gorączką i uczuciem drętwienia w miejscu ugryzienia. W fazie porażeń pojawiają się objawy neurologiczne związane z zakażeniem ośrodkowego układu nerwowego – nadwrażliwość, nadmierne pobudzenie, zaburzenia świadomości, omamy wzrokowe i słuchowe, spastyczne skurcze mięśni, drgawki, zwiększone łaknienie, ślinotok, wodowstręt (hydrofobia) – nagły skurcz przepony i mięśni oddechowych w trakcie picia płynów, problemy z oddychaniem, utrata głosu i wzroku. Faza porażeń przechodzi w fazę śpiączki po ok. 7-10 dniach od chwili pojawienia się objawów neurologicznych. Śmierć następuje przeważnie po upływie ok. 10 dni po wystąpieniu objawów klinicznych; główną przyczyną jest niewydolność oddechowa. Zapobieganie zakażeniom obejmuje szczepienia profilaktyczne (przedekspozycyjne) u osób zawodowo narażonych na wściekliznę bądź wyjeżdżających w rejony o bardzo wysokim ryzyku zakażenia (np. kraje Afryki i płd.-wsch. Azji). Profilaktyka w przypadku pogryzienia obejmuje dokładne oczyszczenie i dezynfekcję rany oraz szczepienie poekspozycyjne; u osób z rozległymi i głębokimi ranami podaje się dodatkowo surowicę odpornościową.



