(Mammalia), obejmujący ok. 1200
występujących na całej kuli ziemskiej.
. Ssaki te są ciepłolubne (termofilne) – największa liczba gatunków żyje w strefie tropikalnej. Gatunki nietoperzy zamieszkujące obszary
ciała w zależności od temperatury otoczenia. Ssaki te mogą obniżać temperaturę swego ciała oraz
przez kilka godzin w ciągu dnia w trakcie odpoczynku (torpor) lub przez dłuższy okres czasu – latem (
). Umożliwia im to mechanizm fizjologiczny, zwany heterotermią (kontrolowaną hipotermią). Nietoperze zimują w
; niektóre gatunki migrują w poszukiwaniu dogodnych miejsc zimowania.
Najstarsze skamieniałości nietoperzy znane są z wczesnego eocenu; są to Hassianycteris kumari żyjący ok. 55 mln lat temu oraz Palaeochiropteryx tupaiodon żyjący ok. 48 mln lat temu. Większość znanych gatunków kopalnych wykazuje cechy zbliżone do gatunków współczesnych.
Rząd nietoperzy liczy ok. 1200 gatunków zgrupowanych tradycyjnie w dwóch podrzędach:
stwierdzono występowanie 26 gatunków.
Budowa ciałaNietoperze
cechują się przeważnie niewielkimi rozmiarami ciała. Najmniejszym gatunkiem rzędu oraz jednym z najmniejszych ssaków jest świnionos malutki (Craseonycteris thonglongyai) o długości ciała 29-34 mm, wadze 2-2,6 g i rozpiętości
skrzydeł 15 cm. Największym gatunkiem jest przedstawiciel rodziny rudawkowatych – acerodon grzywiasty (Acerodon jubatus) o długości ciała 17,8-29 cm, wadze 0,7-1,2 kg i rozpiętości skrzydeł 1,7 m.
Cechą odróżniającą nietoperze od pozostałych ssaków jest zdolność aktywnego lotu dzięki kończynom przednim przekształconym w skrzydła. Szkielet skrzydła tworzą
kości ramienia, przedramienia, wydłużone kości śródręcza oraz paliczków 2-5 palca. Płaszczyznę nośną skrzydła tworzy cienka, mocna i sprężysta błona lotna (patagium) rozpięta pomiędzy kończynami przednimi, ich palcami (z wyjątkiem kciuka), bokami ciała i piętami odnóży tylnych.
Większość gatunków posiada dobrze rozwiniętą błonę ogonową (uropatagium) pomiędzy kończynami tylnymi a
ogonem; niekiedy błona podpierana jest dodatkowo przez ostrogę. Niektóre gatunki posiadają część ogona wolną, a uropatagium jest w różnym stopniu zredukowane.
Stawy kolanowe nietoperzy, w przeciwieństwie do pozostałych ssaków, są zwrócone ku tyłowi i wraz z palcami kończyn przednich stanowią
narząd służący do podwieszania się. Pazury obecne są na kciukach oraz na palcach kończyn tylnych.
Uszy nietoperzy są przeważnie wydatne i opatrzone wyrostkiem
skórnym (koziołkiem) o rozmaitych kształtach (cecha gatunkowa).
Większość nietoperzy, z wyjątkiem rudawkowatych, posiada bardzo małe
oczy.
U nietoperzy owadożernych wokół nozdrzy często występują błoniaste narośla skórne o skomplikowanych kształtach (np. liścia u
liścionosów, podkowy u
podkowcowatych).
Tryb życiaWiększość gatunków nietoperzy prowadzi nocny tryb życia; rudawkowate są aktywne w ciągu dnia lub o zmierzchu. Nietoperze bardzo dobrze latają; niektóre gatunki poruszają się sprawnie po ziemi (np.
wampir, wąsonos mniejszy).
Nietoperze odpoczywają zwisając głową w dół. Rudawkowate przeważnie wiszą na gałęziach
drzew; nietoperze owadożerne w ciągu dnia ukrywają się w
pniach drzew, pod korą, w jaskiniach, szczelinach, skręconych
liściach, opuszczonych gniazdach
termitów oraz zabudowaniach.
Rudawkowate podczas lotu kierują się głównie
wzrokiem; nietoperze owadożerne mają bardzo dobrze rozwinięty zmysł słuchu i orientują się w przestrzeni za pomocą
echolokacji. Wysyłają
dźwięki o wysokiej
częstotliwości (11-212 kHz) przez otwarty pysk lub przez nos, które następnie jako fale odbite od przeszkody lub potencjalnej zdobyczy odbierane są przez uszy.
Większość nietoperzy żyje w koloniach liczących od kilku (5-10) do 20 milionów
osobników; niektóre gatunki prowadzą samotniczy tryb życia.
Kolonie rozrodcze składają się z samic z młodymi; samce żyją samotnie lub tworzą niewielkie grupy. Nietoperze strefy umiarkowanej tworzą kolonie zimowe, w których przebywają osobniki obu
płci.
PożywienieRudawkowate odżywiają się głównie
pokarmem roślinnym –
owocami,
kwiatami,
pyłkiem i
nektarem.
Nietoperze owadożerne żywią się , innymi bezkręgowcami, owocami, liśćmi, kwiatami, nektarem i pyłkiem; niektóre
polują na większą zdobycz – , , , oraz małe ssaki (w tym nietoperze). Wampiry odżywiają się
krwią ptaków i ssaków.
Rozmnażanie i rozwójSamice tworzą kolonie rozrodcze, liczące od kilku do kilkuset osobników. Samice rodzą młode w pozycji wiszącej i chwytają je do uropatagium lub w skrzydła. W miocie przeważnie jest tylko jedno młode. U nietoperzy zapadających w
sen zimowy występuje tzw. utajone
zapłodnienie –
zaplemnienie następuje w jesieni, a owulacja i zapłodnienie na wiosnę. Większość młodych staje się samodzielna po upływie 4 miesięcy; pełną dojrzałość uzyskują do 2 roku
życia. Długość życia nietoperzy wynosi przeważnie 5-10 lat; niektóre gatunki żyją ponad 30 lat (np. nocek Brandta).
Bibliografia 1. Encyklopedia biologiczna T. 7, Zdzisława Otałęga (red. nacz.), Agencja Publicystyczno-Wydawnicza Opres, Kraków 1998.
2. Ssaki świata, Jiři Gaisler, Jan Zejda, Wydawnictwo Muza, Warszawa, 1997.
3. Leksykon zwierząt – ssaki, red. Elisabeth Keller, Grupa Wydawnicza Bertelsmann Media, Warszawa 2001.
4. Ssaki, Włodzimierz Serafiński, Ewa Wielgus-Serafińska, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1988.