Pingwiny (Sphenisciformes)

Pingwiny (Sphenisciformes) – rząd nielotnych ptaków obejmujący rodzinę pingwinowatych (Spheniscidae), do której zalicza się 18 gatunków występujących w zimnych morzach półkuli południowej.

Występowanie i środowisko życia
Pingwiny występują w zimnych morzach półkuli południowej, na obrzeżach Antarktydy oraz subantarktycznych wysp oceanicznych, wzdłuż południowych wybrzeży Ameryki Płd., Afryki, Australii i Nowej Zelandii. Gatunkiem o najbardziej na północ wysuniętym zasięgu jest pingwin równikowy występujący na wyspach Galápagos.

Pingwiny większość życia spędzają na otwartym morzu; podczas okresu lęgowego tworzą kolonie na lądzie. Doskonale pływają i nurkują, wiosłując skrzydłami przekształconymi w płetwy i sterując za pomocą ogona i stóp. Na lądzie poruszają się w pozycji wyprostowanej – krocząc lub skacząc; po śniegu i lodzie często ślizgają się na brzuchu, odpychając się stopami („saneczkowanie”).

Historia ewolucyjna i podział systematyczny
Rząd pingwinów (Sphenisciformes) należy do infragromady ptaków neognatycznych (Neognathae) i stanowi grupę siostrzaną dla rurkonosych (Procellariiformes). Pingwiny najprawdopodobniej wyewoluowały z latających przodków. Najstarszym opisanym gatunkiem jest Waimanu manneringi żyjący na obszarze Nowej Zelandii we wczesnym paleocenie, ok. 60 mln lat temu. Niektóre formy kopalne, np. Inkayacu paracasensis oraz Icadyptes salasi żyjące w późnym eocenie na obszarze Peru były znacznie większe od żyjących obecnie gatunków; osiągały wysokość ok. 1,5 m i ciężar 54-59 kg. Linie ewolucyjne prowadzące do współczesnych gatunków pojawiły się ok. 40 mln lat temu.


Do rzędu należy jedna rodzina pingwinowatych (Spheniscidae) obejmująca 18 gatunków zgrupowanych w 6 rodzajach:

Wygląd

Pingwiny cechują się krępym, opływowym ciałem, skrzydłami przekształconymi w płetwy, bardzo krótką szyją i niewielką głową, zróżnicowanym kształtem dzioba oraz nogami daleko przesuniętymi na tył ciała. Największym gatunkiem jest pingwin cesarski osiągający wysokość 1,2 m i ciężar 30-40 kg; najmniejszym gatunkiem jest pingwin mały osiągający wysokość 40 cm i ciężar ok. 1 kg. Samce są nieco większe od samic, nie występuje dymorfizm płciowy.

Pingwiny pływają i nurkują z wykorzystaniem skrzydeł przekształconych w sztywne, wiosłowate płetwy. Na mostku znajduje się grzebień kostny, do którego przyczepione są silne mięśnie poruszające skrzydłami. Funkcję steru pełnią krótkie i mocne nogi przesunięte do tyłu ciała o trzech przednich palcach spiętych błoną pławną oraz krótki i sztywny ogon.

Ciało pingwinów pokryte jest gęstym, zwartym i wodoodpornym upierzeniem, składającym się z krótkich, łuskowatych piór, natłuszczanych wydzieliną gruczołów kuprowych. Cechą charakterystyczną jest brak apteriów – rejonów ciała pozbawionych piór. Upierzenie wraz z grubą, podskórną warstwą tłuszczu stanowi doskonałą izolację termiczną.

Większość gatunków na grzbiecie i po bokach ciała posiada upierzenie o barwie czarnej, czarnobrunatnej lub szarej; na spodzie ciała – o barwie białej. Po bokach szyi i na piersi pingwinów cesarskich i królewskich występują charakterystyczne pomarańczowe znaczenia. Pingwiny z rodzaju Eudyptes cechują się szerokimi brwiami z żółtymi, nitkowatymi piórami.

Dziób gatunków odżywiających się rybami jest długi i cienki (pingwiny królewskie, pingwiny cesarskie); gatunki żywiące się głównie skorupiakami posiadają krótsze i masywniejsze dzioby (pingwiny z rodzaju Eudyptes, pingwin peruwiański). Barwa dzioba w zależności od gatunku może być różowawa, czerwonawa bądź czarna.

Pożywienie
Pingwiny odżywiają się rybami, głowonogami (kałamarnicami, ośmiornicami, mątwami), skorupiakami (krylem antarktycznym, obunogami), mięczakami oraz planktonem. Pingwiny w poszukiwaniu pożywienia nurkują na głębokość do 500 m; mogą pozostawać pod wodą do 20 minut.

Rozmnażanie i rozwój
Pingwiny są ptakami monogamicznymi. Większość gatunków gnieździ się w koloniach, które mogą liczyć od 100 par (pingwin żółtooki, pingwin grubodzioby) do kilkuset tysięcy osobników (pingwin królewski, pingwin złotoczuby, pingwin maskowy).
Gniazda stanowiące luźną zbieraninę kamyków, roślinności i pierza zakładane są na powierzchni ziemi, między korzeniami drzew, w szczelinach skalnych, jaskiniach lub norach. Pingwiny cesarskie i królewskie nie budują gniazd; jaja i pisklęta trzymane są na stopach dorosłego osobnika przykryte fałdem tłuszczowym brzucha.

Większość gatunków składa 2 jaja; w lęgu pingwinów cesarskich i królewskich znajduje się tylko 1 jajo; pingwin mały może podczas jednego sezonu rozrodczego wyprowadzić 2-3 lęgi. Wysiadywanie jaj trwa, w zależności od gatunku, od 22 do 65 dni. Samce pingwinów cesarskich przez cały okres wysiadywania jaja (ok. 60 dni) nie pobierają pokarmu. Pisklęta pozostają w koloniach rozrodczych przez 2-13 miesięcy do momentu pierzenia. Karmione są w tym okresie na zmianę przez oboje rodziców. Podrośnięte pisklęta gatunków gnieżdżących się na Antarktydzie (pingwiny cesarskie, pingwiny białookie) gromadzą się w grupach zwanych „żłobkami” dla ochrony przed zimnem.


Bibliografia
  1. Encyklopedia biologiczna T. VIII, Zdzisława Otałęga (red. nacz.), Agencja Publicystyczno-Wydawnicza Opres, Kraków 1999.
  2. Handbook of the Birds of the World. Volume 1: Ostrich to Ducks, Josep del Hoyo, Andrew Elliott, Jordi Sargatal, Lynx Edicions, Barcelona 1992.
  3. Mały słownik zoologiczny. Ptaki, Przemysław Busse (red.), Wiedza Powszechna, Warszawa 1990.
  4. The Penguins – Spheniscidae, Tony D. Williams, Oxford University Press, Oxford 1995.
  5. The World of Birds, Johnatan Elphick, Natural History Museum, London, 2014.

Indeks nazw polskich - rząd Pingwiny
A B C D E F G H I J K L Ł M N O Q P R S Ś T U V W X Y Z Ż Ź