Bisfenol A (BPA) ‒ właściwości, działanie i występowanie bisfenolu A
Wszelkiego rodzaju chemia często jest szkodliwa, ale niestety ciężko ją wyeliminować z naszego życia. Jedne produkty są mniej, inne bardziej patogenne. Do tej drugiej grupy zalicza się bisfenol A – związek chemiczny, który wykorzystywany jest do produkcji tworzyw sztucznych. Niestety zalicza się on do substancji niekorzystnie działającej na wiele aspektów naszego zdrowia. Co powinniśmy wiedzieć o związku noszącym tajemniczą nazwę bisfenol A?
Bisfenol A – co to takiego?
Bisfenol A (BPA), którego pełna nazwa brzmi 2,2-bis(p-hydroksyfenylo)propan, zalicza się do związków organicznych z grupy fenoli. Jest słabo rozpuszczalny w wodzie, ale za to znacznie lepiej rozpuszcza się m.in. w etanolu, acetonie, metanolu czy bezwodnym kwasie octowym. Najczęściej wykorzystywany jest on do wytwarzania produktów z tworzyw sztucznych. Jest bardzo ceniony w przemyśle, ponieważ dzięki niemu wyroby są przejrzyste, lekkie, giętkie, o gładkiej teksturze i odporne na uszkodzenia.
Bisfenol A znajdziemy przede wszystkim w plastikowych butelkach i innych opakowaniach z poliwęglanów, ale również w papierze termicznym, materiałach dentystycznych, konserwach oraz napojach w puszce. Jest także stosowany jako przeciwutleniacz w niektórych produktach spożywczych i lekach oraz w tańszych kosmetykach (dezodorantach, perfumach i szamponach). Używa się go do produkcji płyt CD, monitorów komputerowych, reflektorów samochodowych i wielu innych urządzeń.
Pomimo swoich wielu zalet, coraz więcej badań naukowych potwierdza negatywny wpływ bisfenolu A na nasze zdrowie. W związku z tym, że bisfenol A obecny jest w większości materiałów syntetycznych, niestety nie da się go całkowicie wyeliminować z naszego życia.
Bisfenol A pierwszy raz został wytworzony w 1891 roku przez rosyjskiego chemika Aleksandra Dianina. Jego zastosowanie rosło wraz z wypieraniem z produkcji szklanych, ceramicznych i drewnianych opakowań. W 1970 roku ubiegłego wieku na całym świecie wyprodukowano 45 milionów kg bisfenolu A, natomiast w 2004 r. było już go ponad 3 miliardy kg. Najczęściej jest stosowany przez firmy z krajów trzeciego świata. Bardzo często znajdziemy go też w produktach wytwarzanych przez firmy z Dalekiego Wschodu, przede wszystkim z Chin. Aktualnie używanie BPA zakazano w Japonii, Korei, Kanadzie oraz niektórych stanach USA, np. Kalifornii, ale powoli zakaz zaczyna obejmować cały kraj. W Unii Europejskiej od 2011 roku istnieje zakaz stosowania bisfenolu w produkcji butelek dla niemowląt i dzieci. Niektóre europejskie kraje, Francja i Szwajcaria, wprowadzają własne ograniczenia w wykorzystaniu bisfenolu A.
W jaki sposób bisfenol A może dostać się do organizmu?
Niestety nie możemy całkowicie wyeliminować tego związku z naszego życia. Dlatego jesteśmy narażeni na przenikanie bisfenolu A do organizmu. Może się to stać różnymi drogami:
- przez układ pokarmowy – głównie za sprawą plastikowych opakowań i puszek, w które pakowana jest żywność. Większa aktywność bisfenolu A następuje, gdy opakowanie jest uszkodzone, porysowane albo poddane obróbce termicznej, np. podczas podgrzewania jedzenia w plastikowym opakowaniu w mikrofali albo gotowania ryżu w woreczku.
- przez skórę – przede wszystkim przez dotykanie paragonów sklepowych, ale także gdy np. dziecko wkłada do ust plastikowe zabawki. Najbardziej narażona grupa na kontakt z bisfenolem A przez skórę to kasjerki obsługujące kasy fiskalne – jego stężenie w paragonach jest 250-1000 razy większe niż w żywności, a jego przenikalność przez skórę wynosi aż 46%.
- przez układ oddechowy – w tym przypadku najbardziej narażeni są pracownicy fabryk wytwarzających plastik, lakiery, farby, kleje czy papier do kas fiskalnych. Bisfenol A znajduje się także w dymie papierosowym.
Bisfenol A – wpływ na nasze zdrowie
Bisfenol A to związek, który ma negatywny wpływ na nasze zdrowie i przyczynia się do rozwoju wielu chorób – coraz więcej badań naukowych to potwierdza. BPA to jeden ze związków chemicznych, który wykazuje zdolność interakcji z układem hormonalnym. Bisfenol A swoją budową przypomina estrogen (żeński hormon), który łącząc się z receptorami tego hormonu, może zaburzać funkcjonowanie organizmu i gospodarki hormonalnej. BPA działa też szkodliwie na układ rozrodczy (mniejsza aktywność jajników), powoduje poronienia i przedwczesny poród, ma wpływ na zaburzenia płodności (zespół policystycznych jajników i endometriozy), może też wywoływać przedwczesne pokwitanie. U mężczyzn z kolei związek ten może obniżać sprawność seksualną oraz jakość spermy. Zwiększony kontakt z bisfenolem A w okresie ciąży, może powodować, że u nowonarodzonych dzieci mogą pojawiać się zaburzenia rozwojowe.
Bisfenol A ma również związek z przypadłością, jaką jest cukrzyca typu II. Związek ten przyczynia się do występowania otyłości oraz rozwoju chorób układu krążenia (zawał mięśnia sercowego, choroba niedokrwienia serca czy duszności). Duże stężenie BPA w naszym organizmie może wiązać się także z zaburzoną pracą genów, obniżaniem sprawności wątroby i nerek oraz zaburzaniem funkcjonowania układu odpornościowego. Ponadto kontakt z bisfenolem A może wywoływać stres oksydacyjny i przewlekły stan zapalny, drażnić drogi oddechowe, a nawet uszkadzać oczy i wywoływać liczne reakcje alergiczne.
Czy da się uniknąć kontaktu z bisfenolem A?
Całkowite wyeliminowanie bisfenolu A z naszego życia codziennego niestety nie jest możliwe. Możemy jedynie ograniczyć wykorzystanie tego związku. Jak tego dokonać? Przede wszystkim należy unikać żywności i napojów w puszkach, a zamiast tego kupować świeże wędliny i mięso, a warzywa z puszki zamienić na te ze słoika. Natomiast wszelką żywność powinniśmy przechowywać w pojemnikach ze szkła lub stali nierdzewnej. Przy wyborze wody butelkowanej koniecznie zwróćmy uwagę na informację, czy opakowanie nie zostało wyprodukowane z tworzyw z BPA – warto szukać opakowań oznaczonych napisem „BPA free”. Aby mieć pewność, że to produkt pozbawiony bisfenolu A, można również sprawdzić oznaczenie na ulotce, dnie butelki czy opakowaniu.
Jeśli podgrzewamy jedzenie w mikrofalówce, koniecznie trzeba to robić bez opakowań. Podgrzany plastik wzmaga przenikanie BPA do żywności, a tym samym do naszego organizmu. Uszkodzonych i porysowanych plastikowych opakowań, również należy unikać, ponieważ w taki sposób bisfenol A zdecydowanie łatwiej przenika do żywności. Po kontakcie z papierem termicznym jak najczęściej trzeba myć ręce. Kasjerki, które na co dzień mają do czynienia z paragonami, powinny to robić przy każdej możliwej okazji – BPA występuje zarówno w bloczkach papieru kasowego, jak i w plastikowych częściach głowic w drukarkach. Kupując sprzęt i wszelkie materiały z plastiku, w miarę możliwości należy unikać tych z oznaczeniem PC.
Bisfanol A – czy istnieje bezpieczna dawka?
Ekspozycja na niewielkie dawki bisfenolu A nie jest niebezpieczna. Problem w tym, że skutki z jego stosowania nie będą widoczne od razu. Efekt działania tej substancji zależy od długości i częstotliwości narażenia na jego działanie. Skoro BPA znajduje się niemalże wszędzie i często kupujemy żywność w puszkach czy plastikowych opakowaniach, niestety mamy ciągłą styczność z tym związkiem chemicznym. Możemy zwracać uwagę i mocno ograniczać kupno produktów z zawartością bisfanolu A, ale póki nie będzie całkowitego zakazu jego stosowania, nie wyeliminujemy go całkowicie z naszego życia.
- https://www.nytimes.com/2010/09/07/science/07bpa.html?8dpc; 2020-04-23;
- https://www.efsa.europa.eu/en/topics/topic/bisphenol; 2020-04-23;
- https://www.bisphenol-a.org/human/polyplastics.html; 2020-04-23;
- https://www.healthline.com/nutrition/what-is-bpa; 2020-04-23;
- https://www.medicalnewstoday.com/articles/221205#hazards; 2020-04-23;
- https://www.mayoclinic.org/healthy-lifestyle/nutrition-and-healthy-eating/expert-answers/bpa/faq-20058331; 2020-04-23;
![Czapla złotawa. By su neko (Cattle Egret) [CC BY 2.0], via Wikimedia Commons](https://www.ekologia.pl/wp-content/uploads/2023/03/800px-Red-flush_Cattle_Egret_max.jpg)
