Progesteron – właściwości, działanie i rola progesteronu w organizmie człowieka

Progesteron to hormon, który dość jednoznacznie kojarzy się z kobietami, ciążą i antykoncepcją. Nie wszyscy wiedzą jednak, że produkowany jest on również w męskich organizmach i to na wcale niebagatelnym poziomie. Jego znaczenie dla obu płci jest bardzo istotne i dotyczy m.in. samopoczucia oraz libido. Jako lek, progesteron może chronić przed ciążą, ale i ratować przed poronieniem!

Medycyna przez długie wieki nie miała pojęcia o progesteronie i jego roli w ludzkim organizmie. Po raz pierwszy istotę jego działania opisał w 1929 r. duet amerykańskich lekarzy, George W. Corner i Willard M. Allen. W latach 30-tych udało się wyizolować hormon w postaci krystalicznej i określić jego strukturę chemiczną – ogromne zasługi w tym zakresie oddał niemiecki biochemik i noblista Adolf Butenandt, pracujący przed wojną na Politechnice Gdańskiej.

Co to jest progesteron?

Progesteron jest endogennym, sterydowym hormonem płciowym zaliczanym do grupy progestagenów. Występuje nie tylko u człowieka, ale także wszystkich innych ssaków. W organizmie syntetyzowany jest ze sterydu zwanego pregnenolonem, który z kolei zbudowany jest na bazie cholesterolu. Progesteron u kobiet powstaje głównie w jajnikach, które dziennie produkują go nawet 25 mg. Dalsze 2 mg na dobę powstają w korze nadnerczy u obu płci, a dodatkowo u mężczyzn również w jądrach.

Ogólny poziom progesteronu u osobników płci brzydkiej nie podlega znaczącym fluktuacjom i jest zbliżony do poziomu obserwowanego u kobiet w pierwszej, folikularnej fazie cyklu miesiączkowego. Podczas owulacji dojrzały pęcherzyk Graafa uwalnia komórkę jajową, zaś jego resztki pod wpływem hormonów luteinizujących przekształcają się w tzw. ciałko żółte, które produkuje estrogen i większe ilości progesteronu. Jeśli dojdzie do zapłodnienia, poziom tego ostatniego nieustannie rośnie, zaś w przeciwnym przypadku dochodzi do zaniknięcia ciała żółtego i intensywnego spadku poziomu progesteronu. Rezultatem jest złuszczanie się błony śluzowej macicy, miesiączka i kolejny początek cyklu.

Rola progesteronu w procesie rozrodczym

Jak się można domyśleć z powyższego, kluczową rolą progesteronu jest przygotowanie organizmu do ciąży i ułatwienie jej przebiegu. Przede wszystkim wpływa on na pogrubienie endometrium, czyli błony śluzowej macicy, w której zapłodnione jajeczko ma się zagnieździć. Dzięki niemu rozwijają się nowe naczynia krwionośne, a gruczoły endometrium zaczynają wytwarzać substancje odżywcze mające umożliwić zarodkowi przetrwanie i rozwój. Jednocześnie obniża on poziom reakcji immunologicznych, zmniejszając ryzyko odrzucenia obcego DNA przez organizm matki.

W dalszych dniach ciąży progesteron, wciąż wydzielany jeszcze przez ciałko żółte, stymuluje rozwój łożyska, które już pod koniec pierwszego trymestru staje się organem zapewniającym płodowi wszystkie niezbędne do życia substancje. Przejmuje ono również rolę głównej fabryki progesteronu, którego potrzebne są coraz większe ilości. Hormon stymuluje bowiem rozwój tkanki piersiowej matki, wzmacnia ściany miednicy przygotowując ją do porodu oraz zapobiega zbyt wczesnej laktacji. Redukuje również kurczliwość mięśni gładkich macicy, redukując ryzyko poronienia. Aż do porodu poziom progesteronu w organizmie kobiety nieustannie wzrasta. Jego nagły spadek pojawiający się ok. 40 tygodnia ciąży jest sygnałem do rozpoczęcia skurczów oraz laktacji.

Warto dodać, że dla zdrowego rozwoju ciąży, ale i płodności jako takiej, niezbędna jest odpowiednia równowaga między estrogenami i progesteronem.

Inne funkcje progesteronu

Progesteron, jak widać, jest kluczowy dla przetrwania gatunku. Paradoksalnie jego rola jest jednak znacznie szersza i obejmuje również procesy fizjologiczne niezwiązane z ciążą. Jako element szerokiego układu endokrynnego redukuje on na przykład zdolność aldosteronu do zatrzymywania sodu, a co za tym idzie, wody w tkankach. Zjawisko to działa również w odwrotną stronę, gdy poziom progesteronu spada.

U kobiet progesteron jest odpowiedzialny również za rozwój piersi we „współpracy” z estrogenem oraz prolaktyną. Działalność ta jest szczególnie istotna w czasie ciąży. Ponadto wpływa na kondycję keratynocytów i fibroblastów, co wyjaśnia fakt, dlaczego w okresie menopauzy, przy ogólnym spadku poziomu hormonów seksualnych, skóra traci na jędrności i uwodnieniu. Ma on również zasadniczy wpływ na libido kobiet.

Dla mężczyzn progesteron nie jest może aż tak dominującym hormonem, ale mało kto uświadamia sobie, że w długim łańcuchu przemian hormonów sterydowych jest on także prekursorem testosteronu. W rezultacie jego poziom ma wpływ na męskie libido, poziom energii, sprawność seksualną, a także kondycję włosów oraz skłonność do tycia.

Inne znaczące funkcje progesteronu obejmują ochronę i regulację przewodzenia impulsów nerwowych oraz ochronę tkanki mózgowej, zarówno w kontekście potencjalnych urazów głowy, jak i zmian neurodegeneracyjnych. Hormon redukuje także aktywność woreczka żółciowego, wpływa na proces krzepnięcia krwi, normalizuje poziom cynku, miedzi oraz tlenu w komórkach, jak również magazynowanie tłuszczów na potrzeby wydatków energetycznych. Uważa się również, że odgrywa znaczącą rolę w funkcjonowaniu trzustki, chroni dziąsła przed stanami zapalnymi oraz posiada ogólne działanie przeciwzapalne.

Niedobór progesteronu

Wahania poziomu progesteronu są brzemienne w skutkach zwłaszcza dla kobiet. Zbyt niski poziom hormonu często kojarzony jest z nieregularnym i bardzo obfitym miesiączkowaniem, nasilonymi oznakami PMS, ale i zupełnym brakiem menstruacji. Płodność może być wyraźnie obniżona, a często dochodzi również do zaburzeń w strukturze endometrium, łącznie z atypowym podziałem komórek. Uważa się wręcz, że spadek progesteronu w drugiej fazie cyklu, prowadzący do estrogenowej dominacji, może być ważnym czynnikiem rozwoju raka endometrium oraz jajników.

Szczególnie niebezpieczny jest niedobór progesteronu w czasie ciąży. Wiąże się on z przedwczesnymi skurczami macicy i podwyższeniem wrażliwość immunologicznej, co razem znacząco zwiększa ryzyko odrzucenia płodu i poronienia bądź, w bardziej zaawansowanej ciąży, przedwczesnego porodu. Niski poziom progesteronu może być też symptomem ciąży pozamacicznej.

U mężczyzn niski poziom progesteronu zwiększa ryzyko wystąpienia osteoporozy, zwyrodnienia stawów, a także raka prostaty. Jego objawy mogą obejmować zaburzenia erekcji, łysienie, przyrost wagi, powiększenie gruczołów piersiowych, a także zmęczenie i depresję.

Czy progesteronu może być za dużo?

Ciąża jest okresem naturalnego wzrostu progesteronu, który jest pożądany i korzystny. Poza nią jednak zbyt wysoki poziom hormonu zaburza naturalną równowagę i może przyczyniać się do rozwoju raka piersi lub guza ziarnistokomórkowego. Z drugiej strony, wydaje się on chronić przed rozwojem raka jajników.

Wyższy poziom progesteronu wiąże się działaniem uspokajającym, co w skrajnych wypadkach prowadzi do braku energii, zmęczenia i ospałości, doświadczanych zarówno w ciąży, jak i w drugiej fazie cyklu, tuż przed miesiączką. Symptomy typowe dla nadmiaru to także zaparcia, bóle piersi i zmiany nastroju.

Badania poziomu progesteronu

Tak, jak w przypadku innych hormonów endogennych, poziom progesteronu można określać dzięki badaniom krwi. Dla interpretacji ich wyników szczególnie istotna jest informacja, jeśli kobieta jest w ciąży, bądź w której fazie cyklu menstruacyjnego się znajduje. Na przykład odpowiednio wysoki poziom progesteronu w fazie lutealnej jest dowodem na to, że owulacja miała miejsce. Z tego powodu badanie progesteronu co do zasady wykonuje się w 2-5 dniu cyklu, 12-14 lub około 21 dnia cyklu miesiączkowego. Normy są odmienne dla dzieci, mężczyzn, kobiet w poszczególnych fazach cyklu, kobiet po menopauzie oraz ciężarnych w różnych trymestrach.

Progesteron jako lek

Syntetyczny progesteron podawany jest kobietom już od lat 30-tych ubiegłego wieku i to w różnych formach. Jako jednoskładnikowy lek, w formie tabletek doustnych i dopochwowych, jest on jednym z najczęściej stosowanych środków do zapobiegania poronieniom. Z badań przeprowadzonych w Wielkiej Brytanii i Holandii wynika wręcz, że podawanie progesteronu dwa razy dziennie ciężarnym, które doświadczyły krwawienia, znacząco zwiększa prawdopodobieństwo donoszenia ciąży.

W połączeniu z estrogenem syntetyczny progesteron daje dwuskładnikowy preparat, który w odpowiednich dawkach może funkcjonować jako antykoncepcja hormonalna bądź hormonalna terapia zastępcza. Istnieją również tabletki antykoncepcyjne zawierające jedynie progesteron, ale są one mniej popularne ze względu na trudniejsze dawkowanie i większe ryzyko skutków ubocznych. U kobiet przyjmowanie dodatkowego progesteronu w tabletkach może bowiem wiązać się ze skurczami podbrzusza, bólami pleców, tkliwością piersi, spadkiem ciśnienia krwi, krwawieniami z pochwy, a także zbyt intensywnym krzepnięciem. Z drugiej strony, przyjmowanie preparatów estrogenowo-progesteronowych, poza skutkami ubocznymi, kojarzone jest również z pozytywnym wpływem na stan skóry oraz skutecznym łagodzeniem objawów menopauzy.

Progesteron stosowany jest również jako lek mający równoważyć nadmiar estrogenu, na przykład w przebiegu zespołu policystycznych jajników, gdy nie dochodzi do owulacji. Bywa podawany również pacjentkom skarżącym się na pozamenstruacyjne krwawienia z pochwy.

Naturalne metody regulacji progesteronu

Czy w przypadku podejrzeń o niedobór progesteronu można pomóc sobie we własnym zakresie? Naukowcy sugerują, że na stymulację produkcji „ciążowego hormonu” korzystnie wpływać mogą takie pokarmy jak zielone warzywa, orzechy, ciecierzyca i fasola oraz produkty pełnoziarniste. Niektóre źródła polecają również przyjmowanie suplementów z olejem z wiesiołka. Ponadto równowadze hormonalnej zdecydowanie sprzyja utrzymanie zdrowej wagi ciała, ograniczanie codziennego stresu oraz unikanie zbyt intensywnych treningów fizycznych.