Cykle biogeochemiczne można podzielić na:
- gazowe – podstawowy zapas pierwiastka znajduje się w atmosferze lub występuje w formie rozpuszczonej w morzach i oceanach (węgiel, azot, tlen);
- sedymentacyjne – pula zasobów znajduje się w skorupie ziemskiej (fosfor, żelazo, siarka).
W każdym cyklu biogeochemicznym można wyróżnić dwie części zasobów danego pierwiastka:
- pulę zasobów – czyli podstawową część całkowitej ilości pierwiastka znajdującą się w formie nieorganicznej poza ciałami organizmów żywych; w tej puli zachodzą przemiany o charakterze abiotycznym;
- pulę wymienną – czyli część pierwiastka zawartą w ciałach organizmach żywych i ich bezpośrednim otoczeniu; w tej puli zachodzą bardzo szybkie zmiany o charakterze biotycznym.
Zwiększona emisja dwutlenku węgla do atmosfery jest spowodowana m.in. działalnością człowieka. Fot. pixabay.com
- fotosyntezy, w której dwutlenek węgla jest pobierany z atmosfery przez rośliny i inne organizmy autotroficzne;
- oddychania – procesu, w którym dwutlenek węgla jest wydzielany z powrotem do atmosfery.
Równowaga w chwili obecnej jest przesunięta w stronę zwiększania zawartości dwutlenku węgla (CO₂) w atmosferze. Przyczyniają się do tego zarówno zjawiska naturalne oraz działalność człowieka. Zwiększona emisja dwutlenku węgla (CO₂), a także innych gazów, jak metan (CH₄), przyczyniają się do nasilania się efektu cieplarnianego, który przyczynia się do wzrostu średniej temperatury Ziemi.
Węgiel (C) jest podstawowym składnikiem związków organicznych – białek, kwasów nukleinowych, tłuszczów i węglowodanów. W atmosferze występuje w stanie gazowym jako dwutlenek węgla (CO₂), w hydrosferze (wody morskie i śródlądowe) występuje w postaci rozpuszczonego dwutlenku węgla oraz jonów węglanowych (CO₃²¯) i wodorowęglanowych (HCO₃¯). Ogromne ilości tego pierwiastka obecne są w litosferze w skałach wapiennych. Węgiel zawarty jest także w paliwach kopalnych, w węglu kamiennym i brunatnym, gazie ziemnym i ropie naftowej.
Obieg węgla w przyrodzie. By User Kevin Saff on en.wikipedia [Public domain or Public domain], via Wikimedia Commons
Związki organiczne zużywane są na własne potrzeby życiowe organizmów fotosyntetyzujących (producentów), z części korzystają organizmy roślinożerne (konsumenci pierwszego rzędu) oraz drapieżniki (konsumenci drugiego i trzeciego rzędu).
Węgiel w postaci CO₂ powraca do atmosfery w procesie oddychania producentów i konsumentów oraz poprzez procesy rozkładu martwej materii organicznej przez drobnoustroje (reducentów) w obecności tlenu i jako metan (CH₄) w warunkach beztlenowych.
Naturalnymi źródłami dwutlenku węgla są procesy spalania materii organicznej, np. pożary lasów, czy erupcje wulkaniczne. Do emisji tego gazu do atmosfery przyczynia się także działalność człowieka:
- spalanie paliw kopalnych (węgla kamiennego i brunatnego, ropy naftowej, gazu ziemnego i torfu);
- przemysł;
- środki transportu i emitowane przez nie spaliny;
- nadmierne wycinanie lasów (absorbujących duże ilości tego gazu).
Naturalnymi źródłami dwutlenku węgla (CO₂) są m.in. erupcje wulkaniczne. Fot. pixabay.com
Przepływ węgla między atmosferą, a hydrosferą
Intensywny przepływ węgla zachodzi w analogiczny sposób pomiędzy atmosferą i hydrosferą, poprzez aktywność życiową organizmów wodnych i procesy rozkładu ich szczątków, parowanie C0₂ z powierzchni wody i absorbowanie tego gazu z atmosfery dzięki jego dobrej rozpuszczalności w wodzie, zwłaszcza mórz i oceanów. Proces absorpcji CO₂ najintensywniej przebiega w wodach zimnych, gdzie jego rozpuszczalność wzrasta, dodatkowo zimne prądy oceaniczne transportują duże ilości węgla do głębszych warstw.Wypadanie pierwiastków z obiegu
Niekiedy zdarza się, że pierwiastek zostaje czasowo wycofany z obiegu w swym cyklu biogeochemicznym. Może to odbywać się na wskutek formowania się złóż węgla kamiennego i brunatnego ze szczątków roślinnych obumarłych bez dostępu powietrza oraz ropy naftowej i gazu ziemnego ze szczątków okrzemek i innych morskich organizmów planktonowych. Spalanie paliw kopalnych powoduje uwalnianie zmagazynowanego w szczątkach organicznych węgla, który powraca do atmosfery w postaci dwutlenku węgla.Proces wypadania pierwiastków z obiegu trwa w dalszym ciągu wskutek obumierania i opadania (sedymentacji) szczątków organizmów planktonowych na dno mórz i oceanów. Pancerzyki tych zwierząt tworzą coraz grubsze warstwy osadów dennych, które wymieszane z innymi cząstkami (np. glinokrzemianów) tworzą wapienne skały osadowe. Skały te mogą kiedyś trafić z dna oceanu na powierzchnię lądu w wyniku aktywności skorupy ziemskiej. W wyniku procesów wietrzenia i erozji tych skał może dojść do utlenienia i uwolnienia związanego w nich węgla do atmosfery, który jako dwutlenek węgla może z powrotem włączyć się do swego cyklu biogeochemicznego.
Węgiel kamienny – skała osadowa, powstała ze szczątków roślinnych obumarłych bez dostępu tlenu. Fot. pixabay.com
Bibliografia
- Aulay Mackenzie, Andy S. Ball, Sonia R. Virdee, ; “Ekologia. Krótkie wykłady”; Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2015;
- Grażyna Łabno; “Ekologia. Słownik encyklopedyczny”; Wydawnictwo Europa, Warszawa 2006;
- Zdzisława Otałęga (red. nacz.); “Encyklopedia biologiczna T. II”; Agencja Publicystyczno-Wydawnicza Opres, Kraków 1998;
- David Archer; “The Global Carbon Cycle”; Princeton University Press, 2010;
- promil
