nadnercza

Nadnercza, gruczoły nadnerczowe – parzyste gruczoły endokrynne wchodzące w skład układu hormonalnego kręgowców, przylegające do górnych biegunów nerek. Zbudowane są z dwóch odmiennych pod względem strukturalnym i funkcjonalnym oraz mających różne pochodzenie embrionalne części składowych – części zewnętrznej, zwanej korą nadnerczy oraz części wewnętrznej, określanej mianem rdzenia nadnerczy. Kora nadnerczy składa się z komórek międzynerkowych pochodzenia mezodermalnego zorganizowanych w trzy dobrze wyodrębnione warstwy – zewnętrzną (kłębkowatą), środkowąa (pasmowatą) i wewnętrzną (siatkowatą). Kora nadnerczy syntetyzuje i wydziela hormony steroidowe (kortykosteroidy) odpowiedzialne za utrzymanie równowagi wodno-elektrolitowej płynów ustrojowych (mineralokortykoidy, np. aldosteron) bądź regulację prawidłowego stężenia glukozy we krwi (glikokortykoidy, np. kortyzol, kortykosteron), które uczestniczą w odpowiedzi organizmu na długotrwały stres. Rdzeń nadnerczy składa się z komórek chromochłonnych różnicujących się z neuroektodermy, które odpowiedzialne są za syntezę i wydzielanie hormonów aminowych (katecholamin) uczestniczących w odpowiedzi organizmu na krótkotrwały stres, tzw. reakcji „walki lub ucieczki” (adrenalinę, noradrenalinę). Nadnercza są gruczołami przeżyciowymi; zaburzenia w syntezie i wydzielaniu hormonów przez korę i rdzeń nadnerczy prowadzą do rozwoju chorób uniemożliwiających prawidłowe funkcjonowanie organizmu, m.in. choroby Addisona, zespołu Cushinga, hiperaldosteronizmu bądź guza chromochłonnego nadnerczy.

Położenie nadnerczy

Nadnercza (gruczoły nadnerczowe) są parzystymi gruczołami endokrynnymi (dokrewnymi, wewnątrzwydzielniczymi) wchodzącymi w skład układu hormonalnego kręgowców. Narządy te położone są w przestrzeni zaotrzewnowej jamy brzusznej, która rozciąga się pomiędzy otrzewną ścienną a powięzią wewnątrzbrzuszną wyściełającą mięśnie tylnej ściany brzucha. Gruczoły nadnerczowe, zgodnie z nazwą, położone są nad nerkami. Asymetryczna lokalizacja nerek przekłada się na asymetryczne położenie nadnerczy – nadnercze lewe leży nieco wyżej w porównaniu z nadnerczem prawym. Dolna powierzchnia nadnerczy przylega do górnych biegunów nerek (szczytów nerek), natomiast powierzchnia tylna tych gruczołów przylega do lędźwiowego odcinka przepony. Nadnercze lewe (w kształcie półksiężyca) sąsiaduje z torbą sieciową otrzewnej (zachyłkiem otrzewnej), żołądkiem, tętnicą śledzionową oraz trzustkążyły głównej dolnej, wątroby i otrzewnej. Nadnercza wraz z nerkami otoczone są torebką tłuszczową znajdującej się w obrębie powięzi nerkowej; oddzielone są od nerek za pośrednictwem łącznotkankowej torebki zbudowanej z włókien kolagenowych (klejorodnych) i sprężystych (elastycznych). Nadnercza zaopatrywane są w krew tętniczą za pośrednictwem tętnicy nadnerczowej górnej (odgałęzienia tętnicy przeponowej dolnej), tętnicy nadnerczowej środkowej (odgałęzienia aorty brzusznej) oraz tętnicy nadnerczowej dolnej (odgałęzienia tętnicy nerkowej). Krew żylna z prawego nadnercza odprowadzana jest przez prawą żyłę nadnerczową uchodzącą do żyły głównej dolnej; zaś krew żylna z nadnercza lewego – przez lewą żyłę nadnerczową do żyły nerkowej lewej.

Budowa nadnerczy

Nadnercza są niewielkimi gruczołami endokrynnymi, które u dorosłego człowieka osiągają przeważnie ok. 5 cm wysokości, ok. 3 cm szerokości i ok. 1 cm grubości oraz ciężar wartości 10-18 g. Gruczoły nadnerczowe ssaków zbudowane są z dwóch odmiennych pod względem strukturalnym i funkcjonalnym oraz posiadających różne pochodzenie embrionalne części składowych – części zewnętrznej złożonej z komórek międzynerkowych, określanej mianem kory nadnerczy, i centralnej części wewnętrznej utworzonej z komórek chromochłonnych, zwanej rdzeniem nadnerczy. Gruczoły nadnerczowe u innych kręgowców charakteryzują się nieco odmienną budową – u ryb i kręgoustych występują w postaci odrębnych anatomicznie i funkcjonalnie gruczołów (nadnerczy międzynerkowych i chromochłonnych); zaś u płazów, gadów i ptaków składają się z wymieszanych komórek międzynerkowych i chromochłonnych, bez wyraźnie zaznaczonego podziału na część korową i rdzeniową.

Kora nadnerczy, stanowiąca zewnętrzną część nadnerczy ssaków oraz główną masę tego gruczołu (ok. 80-90% ciężaru), zbudowana jest z komórek międzynerkowych różnicujących się w rozwoju embrionalnym z mezodermy, czyli środkowej warstwy komórek zarodka (trzeciego listka zarodkowego). Cechą charakterystyczną tych komórek, związaną z pełnioną przezeń funkcją – syntezą i wydzielaniem hormonów steroidowych (kortykosteroidów), jest dobrze rozwinięta gładka siateczka endoplazmatyczna, tubularne mitochondria i obecność licznych kropli lipidowych. Komórki międzynerkowe ułożone są w korze nadnerczy w trzy warstwy różniące się budową histologiczną (układem komórek i sieci naczyń włosowatych) oraz rodzajem syntetyzowanych hormonów steroidowych:

• warstwę zewnętrzną (kłębkowatą) (łac. zona glomerulosa) – warstwę położoną pod torebką łącznotkankową, zbudowaną z komórek skupionych w owalne grupy (kłębki) oddzielone pasmami tkanki łącznej z siecią naczyń włosowatych; stanowiącą miejsce syntezy i wydzielania mineralokortykoidów (głównie aldosteronu);
• warstwę środkową (pasmowatą) (łac. zona fasciculata) – warstwę położoną między warstwą kłębkowatą i siatkowatą, zbudowaną z komórek tworzących równoległe sznury (pasma) biegnące w kierunku rdzenia nadnerczy, oplecione pasmami tkanki łącznej z siecią naczyń włosowatych; stanowiącą miejsce syntezy i wydzielania glikokortykoidów (m.in. kortyzolu, kortykosteronu);
• warstwę wewnętrzną (siatkowatą) (łac. zona reticularis) – warstwę graniczącą bezpośrednio z rdzeniem nadnerczy, zbudowaną z sieci przeplatających się drobnych komórek połączonych wypustkami, między którymi znajdują się fragmenty tkanki łącznej z siecią naczyń włosowatych; stanowiącą miejsce syntezy i wydzielania hormonów płciowych (głównie androgenów, np. dehydroepiandrosteronu).

Regulacja czynności wydzielniczej kory nadnerczy odbywa się za pośrednictwem sygnałów hormonalnych, głównie osi podwzgórze-przysadka-nadnercza, w której hormon uwalniający kortykotropinę (kortykoliberyna, CRH) wydzielana przez podwzgórze pobudza przedni płat przysadki mózgowej do wydzielania adrenokortykotropiny (ACTH), która z kolei pobudza korę nadnerczy do syntezy i uwalniania glikokortykoidów, mineralokortykoidów i hormonów płciowych (androgenów). Wydzielanie aldosteronu przez komórki warstwy kłębkowatej kory nadnerczy regulowane jest ponadto przez układ renina-angiotensyna-aldosteron (RAAS).

Rdzeń nadnerczy, stanowiący centralnie położoną wewnętrzną część nadnerczy ssaków, złożony jest z komórek chromochłonnych (chromafinowych) różnicujących się w rozwoju embrionalnym z ektodermy (neuroektodermy), czyli zewnętrznej warstwy komórek zarodka (zewnętrznego listka zarodkowego). Strukturę rdzenia nadnerczy tworzą nieregularne pasma komórek chromochłonnych oplecione bardzo dobrze rozwiniętą siecią naczyń włosowatych oraz wielobiegunowe komórki zwojowe współczulnego (sympatycznego) układu nerwowego. Komórki chromochłonne, należące do systemu rozproszonych komórek neuroendokrynnych (DNES, ang. Diffuse Neuroendocrine System bądź APUD, ang. Amine Precursor Uptake and Decarboxylation), są komórkami endokrynnymi zawierającymi w cytoplazmie drobne ziarna wydzielnicze, syntetyzujące i wydzielające hormony aminowe z grupy amin katecholowych – adrenalinę (epinefrynę) oraz noradrenalinę (norepinefrynę). Czynność wydzielnicza rdzenia nadnerczy regulowana jest zarówno przez sygnały hormonalne docierające z kory nadnerczy za pośrednictwem naczyń krwionośnych oraz impulsy nerwowe wysyłane przez komórki zwojowe układu współczulnego kontaktujące się komórkami chromochłonnymi.

Funkcje kory i rdzenia nadnerczy

Kora nadnerczy syntetyzuje i wydziela hormony steroidowe odpowiedzialne za utrzymanie równowagi wodno-elektrolitowej płynów ustrojowych, homeostatyczną regulację procesów metabolicznych oraz uczestniczące w odpowiedzi fizjologicznej organizmu na długotrwały stres. Mineralokortykoidy (np. aldosteron) wytwarzane w komórkach warstwy kłębkowatej kory nadnerczy są grupą kortykosteroidów regulujących gospodarkę wodną i mineralną przez stymulację wchłaniania zwrotnego jonów sodowych (Na⁺) i resorpcji wody w kanalikach nerkowych oraz wydalania jonów potasowych (K⁺) wraz z moczem. Wzrost stężenia jonów sodowych wpływa na zwiększenie objętości płynu tkankowego, czego skutkiem jest wzrost ciśnienia i objętości krwi. Aldosteron jako składnik hormonalno-enzymatycznego układu renina-angiotensyna-aldosteron (RAAS) uczestniczy w regulacji ciśnienia tętniczego krwi. Glikokortykoidy (np. kortyzol, kortykosteron) syntetyzowane w warstwie pasmowatej kory nadnerczy biorą udział w regulacji metabolizmu glukozy. Hormony te zwiększają stężenie glukozy we krwi poprzez stymulację glukoneogenezy, czyli syntezy glukozy z prekursorów  niewęglowodanowych (m.in. białek, lipidów). Hormony płciowe (np. androgeny) wytwarzane w komórkach warstwy siatkowatej kory nadnerczy stymulują procesy wzrostu organizmu oraz rozwój drugorzędowych męskich cech płciowych.

Rdzeń nadnerczy syntetyzuje i wydziela hormony aminowe z grupy amin katecholowych (katecholaminy) odpowiedzialne za regulację odpowiedzi organizmu na krótkotrwały stres, określanej mianem reakcji „walki lub ucieczki”. Adrenalina (epinefryna) wraz z noradrenaliną (norepinefryną) zwiększają stężenie glukozy i kwasów tłuszczowych we krwi przez stymulację rozkładu glikogenu w wątrobie i mięśniach szkieletowych (glikogenolizy), syntezę glukozy z prekursorów niewęglowodanowych w wątrobie (glukoneogenezy) oraz uwalniania kwasów tłuszczowych z tkanki tłuszczowej (hydrolizy triglicerydów), zapewniając źródło energii dla komórek uczestniczących w reakcji na sytuację stresową. Katecholaminy oddziałują również na układ sercowo-naczyniowy i oddechowynarządów wewnętrznych przez zwiększenie częstotliwości skurczów serca i wzrost jego objętości wyrzutowej, obkurczanie naczyń krwionośnych wpływające na wzrost ciśnienia krwi, i rozszerzanie dróg oddechowych (oskrzeli, oskrzelików) zwiększające wydolność oddechową organizmu. Hormony rdzenia nadnerczy odpowiedzialne są także za zmianę przepływu krwi w łożysku naczyniowym przez obkurczanie naczyń doprowadzających krew do skóry, układu pokarmowego i nerek oraz rozszerzanie naczyń prowadzących krew do narządów uczestniczących w odpowiedzi na stres – mózgu, serca i mięśni szkieletowych. Adrenalina odpowiedzialna jest za regulację czynności układu sercowo-naczyniowego oraz tempa metabolizmu; noradrenalina uczestniczy głównie w regulacji ciśnienia krwi.

Choroby nadnerczy

Nadnercza są gruczołami przeżyciowymi; zaburzenia w syntezie i wydzielaniu hormonów steroidowych (kortykosteroidów) przez korę nadnerczy oraz katecholamin rdzenia nadnerczy prowadzą do rozwoju chorób uniemożliwiających prawidłowe funkcjonowanie organizmu, m.in. choroby Addisona (pierwotnej niedoczynności kory nadnerczy), zespołu Cushinga (nadczynności kory nadnerczy), hiperaldosteronizmu (nadmiernej produkcji aldosteronu przez korę nadnerczy) bądź guza chromochłonnego (nadczynności rdzenia nadnerczy).

Choroba Addisona (pierwotna niedoczynność kory nadnerczy) wywoływana jest niedoborem hormonów kortykosteroidowych (mineralokortykoidów, np. aldosteronu, i glikortykoidów, np. kortyzolu) syntetyzowanych i wydzielanych przez komórki kory nadnerczy. Głównymi objawami choroby Addisona są przebarwienia skórne, chroniczne zmęczenie i skłonność do zasłabnięć, zmiany nastroju, brak odporności na stres, brak apetytu, nudności, wymioty, biegunki, spadek masy ciała, niskie ciśnienie tętnicze krwi, obniżenie stężenia glukozy we krwi i wielomocz (poliuria) mogący prowadzić do wstrząsu w wyniku nadmiernej utraty jonów sodowych (Na⁺).

Zespół Cushinga (nadczynność kory nadnerczy) związany jest z nadmiernym wydzielaniem glikortykoidów (m.in. kortyzolu) przez komórki międzynerkowe warstwy pasmowatej kory nadnerczy, które może być spowodowane przez guzy kory nadnerczy, np. gruczolaki i raki nadnerczy (zespół Cushinga niezależny od ACTH) bądź nadmiernym wydzielaniem ACTH przez przedni płat przysadki wywołanym przez gruczolak przysadki (zespół Cushinga zależny od ACTH, tzw. choroba Cushinga). Główne objawy zespołu Cushinga obejmują obrzęk twarzy, otyłość tułowia, osłabienie mięśni, bóle kości, nadciśnienie tętnicze, nadmierne owłosienie ciała (hirsutyzm), wzrost stężenia glukozy we krwi mogący prowadzić do rozwoju cukrzycy, obniżoną odporność, wahania nastroju oraz depresję. 

Hiperaldosteronizm pierwotny wywoływany przez syntezę i wydzielanie znacznych ilości aldosteronu przez komórki kory nadnerczy, spowodowane obustronnym przerostem warstwy kłębkowatej kory nadnerczy (hiperplazji nadnerczy) bądź obecnością gruczolaków nadnercza (tzw. zespół Conna). Nadmierna produkcja aldosteronu zaburza równowagę wodno-elektrolitową płynów ustrojowych organizmu w wyniku zwiększonego wydalania jonów potasowych (K⁺) wraz z moczem. Do głównych objawów hiperaldosteronizmu należy podwyższone ciśnienie tętnicze krwi, osłabienie mięśni, skurcze mięśni, drętwienie ramion, dłoni, nóg i stóp, zmęczenie, bóle głowy, zaburzenia widzenia, arytmia serca.

Guz chromochłonny nadnerczy jest łagodnym nowotworem rozwijającym się z komórek chromochłonnych rdzenia nadnerczy, syntetyzujących i wydzielających katecholaminy (adrenalinę i noradrenalinę). Nadczynność rdzenia nadnerczy, przejawiająca się zwiększonym wydzielaniem tych hormonów prowadzi do wystąpienia charakterystycznych objawów, które świadczą o obecności guza chromochłonnego. Objawy te obejmują nadciśnienie tętnicze połączone z silnymi bólami głowy, bóle w klatce piersiowej, tachykardia, drżenie kończyn, osłabienie, zmęczenie, bladość skóry twarzy, wzmożoną potliwość, wzrost stężenia glukozy we krwi, uczucie niepokoju, nerwowość.