pot
Pot – płynna, przezroczysta wydzielina wytwarzana przez wielokomórkowe gruczoły potowe ssaków uchodzące bezpośrednio na powierzchni ciała (gruczoły ekrynowe) lub do mieszków włosowych (gruczoły apokrynowe). Pot składa się głównie z wody (ok. 98%) z niewielką ilością rozpuszczonych soli nieorganicznych (chlorku sodu, NaCl) (ok. 0,8%), produktów przemian metabolicznych (np. mocznika, kwasu moczowego, amoniaku), lipidów (kwasów tłuszczowych), białek (glikoprotein) i kwasów organicznych (np. kwasu mlekowego, kwasu cytrynowego, kwasu askorbinowego) wymieszanych ze złuszczonymi komórkami naskórka oraz wydzieliną gruczołów łojowych. Wydzielanie potu (pocenie się) pełni bardzo ważną rolę w regulacji temperatury ciała (termoregulacji), procesie wydalania (usuwaniu szkodliwych metabolitów, osmoregulacji) i mechanizmach obronnych organizmu. Czynność wydzielnicza gruczołów potowych podlega kontroli autonomicznego układu nerwowego i hormonalnego.
Gruczoły potowe
Pot stanowi płynną wydzielinę wytwarzaną przez wielokomórkowe gruczoły egzokrynowe (zewnątrzwydzielnicze) występujące wyłącznie u ssaków, zwane gruczołami potowymi. Są one pojedynczymi gruczołami cewkowymi, składającymi się z kłębkowato zwiniętego odcinka wydzielniczego położonego w warstwie siateczkowatej skóry właściwej i prostego przewodu wyprowadzającego uchodzącego bezpośrednio na powierzchni naskórka bądź do mieszka włosowego. Część wydzielniczą tworzy pojedyncza warstwa walcowatych komórek nabłonka gruczołowego (komórek jasnych wydzielających wodę z jonami soli oraz komórek ciemnych wydzielających glikoproteiny), otoczona z zewnątrz komórkami nabłonkowo-mięśniowymi (mioepitelialnymi). Przewód wyprowadzający wyściełają komórki nabłonka sześciennego.
Ssaki posiadają dwa główne rodzaje gruczołów potowych, różniące się budową, położeniem, pełnioną funkcją, mechanizmem wydzielania i składem chemicznym produkowanego potu:
- ekrynowe gruczoły potowe (tzw. gruczoły zwykłe) – niewielkie gruczoły uchodzące bezpośrednio na powierzchni naskórka, wydzielające duże ilości wodnistego i słonego potu; u człowieka występujące na całej powierzchni skóry (z wyj. warg i zewnętrznych narządów płciowych), u innych gatunków ssaków (np. ssaków drapieżnych) obecne wyłącznie na opuszkach łap;
- apokrynowe gruczoły potowe (tzw. gruczoły zapachowe) – duże gruczoły uchodzące do mieszka włosowego, produkujące wydzielinę wodnistą (ssaki kopytne, np. konie) bądź gęstą i tłustą wydzielinę zawierającą substancje zapachowe (np. feromony) (pozostałe ssaki); u człowieka występują w okolicy pach i pachwin oraz zewnętrznych narządów płciowych, u innych ssaków obecne na całej powierzchni owłosionej skóry.
Człowiek posiada ok. 2,5 mln ekrynowych gruczołów potowych zlokalizowanych głównie na skórze dłoni, stóp i głowy. Silnie rozwinięte gruczoły apokrynowe na całej powierzchni ciała są charakterystyczne dla ssaków kopytnych, np. koni (ok. 800 gruczołów na 1 cm² skóry). Niektóre ssaki nie posiadają gruczołów potowych (np. walenie, syreny, słonie, łuskowce).
Mechanizm wydzielania potu
Produkcja i wydzielanie potu przez gruczoły potowe (tzw. pocenie się) jest niezależną od woli reakcją organizmu na oddziałujące bodźce termiczne (np. wysoką temperaturę otoczenia, gorączkę) (pocenie się cieplne) bądź bodźce psychiczne i emocjonalne (np. stres, niepokój, strach, zdenerwowanie, ból) (pocenie się emocjonalne). Aktywność wydzielnicza gruczołów potowych regulowana jest za pośrednictwem części współczulnej autonomicznego układu nerwowego (AUN) (włókien cholinergicznych i adrenergicznych) oraz układu hormonalnego (np. hormonów rdzenia i kory nadnerczy – adrenaliny i aldosteronu, hormonów tarczycy).
Gruczoły ekrynowe są gruczołami wydzielającymi pot z komórki gruczołowej na drodze transportu pęcherzykowego (egzocytozy) przebiegającego bez uszkodzenia struktury tej komórki. Część wydzielnicza gruczołu otoczona jest komórkami mioepitelialnymi, których skurcze wyciskają pot do przewodów wyprowadzających, a stamtąd na powierzchnię skóry. Wydzielanie potu w odpowiedzi na wzrost temperatury otoczenia lub wnętrza organizmu regulowane jest za pośrednictwem włókien cholinergicznych (wydzielających acetylocholinę) pozostających pod kontrolą ośrodka termoregulacji w przedniej części podwzgórza. Czynność wydzielnicza gruczołów potowych dłoni i stóp może być również stymulowana przez bodźce emocjonalne (np. stres) za pośrednictwem krążących we krwi hormonów (np. adrenaliny).
Gruczoły apokrynowe są gruczołami wydzielającymi pot z komórki gruczołowej wraz ze szczytowym (apikalnym) fragmentem jej cytoplazmy
Skład chemiczny potu
Pot jest wydzieliną cechującą się ogromnie zróżnicowanym składem chemicznym, zależnym w dużej mierze od gatunku zwierzęcia, typu gruczołu potowego i jego lokalizacji w obrębie skóry, sposobu odżywiania, stopnia intensywności i długości trwania wysiłku fizycznego, wieku i kondycji zdrowotnej organizmu (uwarunkowanych obecnością niektórych schorzeń lub zaburzeń gospodarki hormonalnej) oraz warunków klimatycznych (np. temperatury).
Pot ekrynowy, stanowiący wodnistą i słonawą wydzielinę gruczołów potowych uchodzących na powierzchni naskórka, zawiera:
- wodę (ok. 98%) wraz z rozpuszczonymi jonami soli (chlorku sodu, NaCl) (ok. 0,8%);
- zbędne produkty przemian metabolicznych (mocznik, kwas moczowy, amoniak);
- lipidy (np. wolne kwasy tłuszczowe, sterole
- białka (np. glikoproteiny, cytokiny, immunoglobuliny, peptydy antybakteryjne);
- kwasy organiczne (np. kwas mlekowy, kwas cytrynowy, kwas askorbinowy);
- węglowodany (np. glukozę
- składniki mineralne (np. potas, wapń, magnez, żelazo
- śladowe ilości złuszczonych komórek naskórka i wydzieliny gruczołów łojowych.
Pot apokrynowy, stanowiący gęstą i oleistą wydzielinę gruczołów potowych uchodzących do mieszka włosowego, zawiera:
- lipidy (np. kwasy tłuszczowe, steroidy, sterole, triglicerydy
- substancje białkowe (np. lipoproteiny, aminokwasy rozgałęzione);
- wodę wraz z rozpuszczonymi jonami soli nieorganicznych (np. chlorku sodu, NaCl);
- zbędne produkty przemiany materii (np. amoniak);
- zbędne produkty metabolizmu cukrów
- substancje zapachowe (np. feromony);
- wydzielinę gruczołów łojowych.
Pot ekrynowy, stanowiący bezbarwny i bezwonny roztwór wodny soli nieorganicznych o pH kwaśnym (4,5-6,0), wykazuje niską podatność na procesy rozkładu przez bakterie bytujące na powierzchni skóry. Pot apokrynowy, gęsta i oleista substancja składająca się z lipidów i białek o pH obojętnym (6,0-7,5), stanowi doskonałą pożywkę dla bakterii skórnych rozkładających go do prostszych związków o nieprzyjemnym i ostrym zapachu (zapachu potu). Wydzielina gruczołów potowych u niektórych gatunków ssaków może mieć zabarwienie czerwonawe (np. hipopotamy, kangury) bądź niebieskawe (np. dujkery).
Funkcje potu
Gruczoły potowe wydzielające zarówno pot ekrynowy, jak i pot apokrynowy pełnią istotne role biologiczne u wielu ssaków (w tym człowieka) zapewniając prawidłowe funkcjonowanie komórek, tkanek i narządów, równowagę wodno-elektrolitową, optymalną wydajność reakcji enzymatycznych i procesów biochemicznych zachodzących w organizmie oraz umożliwiając adaptację do nieustannie zmieniających się warunków środowiska zewnętrznego.
Funkcje ekrynowych gruczołów potowych obejmują:
- regulację temperatury ciała (termoregulację) – parowanie potu z powierzchni skóry (pochłaniające znaczne ilości ciepła) przyczynia się do obniżenia temperatury ciała (tzw. chłodzenie wyparne);
- wspomaganie czynności wydalniczej nerek – wydzielanie wodnistego i słonego potu zawierającego produkty przemiany materii przyczynia się do usunięcia szkodliwych metabolitów i umożliwia utrzymanie równowagi wodno-elektrolitowej organizmu
- mechanizmy obronne – wydzielanie kwaśnego potu chroni powierzchnię skóry przed kolonizacją drobnoustrojów chorobotwórczych (np. bakterii, grzybów) i szkodliwym działaniem promieniowania ultrafioletowego (tzw. płaszcz kwasowy skóry).
Funkcje apokrynowych gruczołów potowych obejmują:
- regulację temperatury ciała (termoregulację) – wydzielanie dużych ilości wodnistego potu u niektórych gatunków ssaków kopytnych (np. koni) przyczynia się do obniżenia temperatury ciała poprzez chłodzenie wyparne;
- sygnalizację płciową – wydzielanie gęstego potu zawierającego substancje zapachowe (feromony) umożliwia wabienie potencjalnych partnerów płciowych oraz znakowanie zajętego terytorium;
- mechanizmy obronne – wydzielina gruczołów apokrynowych (zapachowych) skunksa (tzw. gruczołów okołoodbytowych) wykorzystywana jest do obrony przed atakiem drapieżników.
Nieprawidłowe funkcjonowanie gruczołów potowych u człowieka spowodowane jest przez zaburzenia struktury i czynności wydzielniczej komórek gruczołowych, zaburzenia regulacji nerwowej (np. neuropatie, uszkodzenie rdzenia kręgowego) i hormonalnej (np. nadczynność tarczycy), choroby metaboliczne (np. cukrzycę), choroby wrodzone (np. mukowiscydozę, dysplazję ektodermalną), stany zapalne (np. ropnie mnogie pach) lub choroby nowotworowe (np. chłoniaki). Ich bezpośrednim skutkiem jest nadmierne wydzielanie potu (nadpotliwość, hiperhydroza), całkowity brak (anhydroza) bądź niedostateczna sekrecja potu (hipohydroza).
