Ochrona gatunkowa – aspekty, cele i sposoby ochrony gatunkowej

Nosorożców jawajskich zostało na świecie koło 70, lampartów amurskich niewiele więcej niż 100. Według danych ONZ z powierzchni Ziemi rocznie znika nawet 8700 gatunków! Te dane są zatrważające z wielu różnych względów – paradoksalnie w dużym stopniu dotyczą też przyszłości homo sapiens. Trudno się dziwić, że ochrona gatunkowa już od ponad 50 lat jest jednym z globalnych priorytetów ekologicznych.

Pod pojęciem ochrony gatunkowej rozumiemy działania mające na celu zapewnienie przetrwania i zachowania właściwego stanu dziko występujących, rzadkich, endemicznych i zagrożonych wyginięciem gatunków zwierząt, roślin i grzybów. Jest to więc de facto jedna z form ochrony przyrody, pojęcia szerszego i uwzględniającego również np. ochronę siedlisk. Ścisłą intencją w tym przypadku jest zachowanie różnorodności gatunków, ale także puli genetycznej na świecie.

Jak klasyfikuje się gatunki zagrożone?

Nie jest łatwo precyzyjnie określić, który gatunek i w jakim stopniu podlega zagrożeniu wyginięciem. Różne rządy narodowe i organizacje zajmujące się ochroną przyrody mają nieco inne kryteria oceny w tym zakresie. Jeśli spojrzeć na historię aktów prawnych ustanawiających ochronę poszczególnych gatunków, widać jasno, że z czasem było ich coraz więcej. W Polsce w latach 30-tych XX w. ochronie wśród zwierząt podlegał żubr i żółw błotny. W 1952 r. chronionych było już 128 taksonów, zaś w 2011 r. aż 319.

Za globalne standardy uważa się dziś jednak kryteria opracowane przez Międzynarodową Unię Ochrony Przyrody (IUCN). Ta organizacja, działająca już ponad 70 lat, jest autorem tzw. Czerwonej Listy Gatunków Zagrożonych, która ocenia każdy gatunek pod pięcioma różnymi względami, które obejmują:

• tempo zaniku populacji
• zasięg geograficzny;
• fakt, czy dany gatunek jest już liczebnie ograniczony;
• fakt, jeśli gatunek żyje na bardzo ograniczonym obszarze;
• wysokie prawdopodobieństwo wymarcia w stanie dzikim obliczone za pomocą analizy ilościowej.

Dla każdego z powyższych kryteriów wyznacza się konkretne oceny, które następnie służą do określenia statusu gatunku. I tak na świecie wyróżniamy już gatunki wymarłe, wymarłe w stanie dzikim, krytycznie zagrożone, zagrożone, wrażliwe na zagrożenia, bliskie zagrożeniu lub niewymagające ochrony (te najbardziej powszechne i odporne).

Prawne podstawy ochrony gatunkowej

Potrzeba ochrony różnorodności gatunkowej wydaje się nam dziś oczywista. Niestety, przez długie stulecia człowiek traktował zwierzęta, rośliny i grzyby raczej jako zdobycz lub wroga, nie licząc się wcale ze skutkami ich trzebienia. Świadomość w tym zakresie zbudziła się na dobre dość późno, bowiem dopiero w XX w.

Chronologicznie na świecie ochronę gatunkową rozwijały następujące akty:

• Konwencja Waszyngtońska (CITES), czyli Konwencja o międzynarodowym handlu dzikimi zwierzętami i roślinami gatunków zagrożonych wyginięciem. Weszła w życie w 1975 roku, obecnie jest ratyfikowana przez ponad 160 państw i reguluje kwestie handlu ponad 34 tysiącami gatunkami rzadkich zwierząt i roślin.
• Konwencja Bońska, czyli Konwencja o ochronie gatunków wędrownych dzikich zwierząt, podpisana w 1979 roku (w Polsce obowiązuje od 1996 r.). Chroni zwierzęta migrujące i przyczynia się do poprawy sytuacji wielu populacji europejskich. Przedmiotem dodatkowych porozumień w ramach tej konwencji są: porozumienie o ochronie nietoperzy w Europie (EUROBATS), o ochronie małych waleni w Bałtyku i Morzu Północnym (ASCOBANS) oraz o ochronie wędrownych ptaków drapieżnych.
• Konwencja Berneńska, czyli Konwencja o ochronie gatunków dzikiej flory i fauny europejskiej oraz siedlisk przyrodniczych. Podpisana w 1979 r. (w Polsce obowiązuje od 1995 r.) pomaga chronić najbardziej zagrożone gatunki i ich siedliska, stanowiąc zarazem uzupełnienie pozostałych konwencji. 
• Konwencja Ramsarska, czyli Konwencja o obszarach wodno-błotnych mających znaczenie międzynarodowe, zwłaszcza jako środowisko życiowe ptactwa wodnego. Podpisana w 1971 r., obecnie obowiązuje na terenie 154 państw. Konwencja pomaga  chronić ponad 40 typów środowisk wodno-błotnych i obejmuje ponad 1900 obszarów (w tym 19 w Polsce).

Ponadto istnieją liczne porozumienia dwu- lub kilkustronne dotyczące ochrony konkretnych gatunków czy ich siedlisk, często mające kluczowe znaczenie dla ochrony przyrody na poziomie regionalnym. Przykładem jest tzw. nowa Konwencja Helsińska (z 1992 r.) umożliwiająca stworzenie Bałtyckiego Systemu Obszarów Chronionych (BSPA).

W Polsce gatunki zagrożone i sposób ich ochrony regulują Rozporządzenia Ministra Środowiska w sprawie ochrony gatunkowej grzybów i roślin (z 9 października 2014 r.) oraz ochrony gatunkowej zwierząt (z 16 grudnia 2016 r.). W ich treści znajduje się wykaz taksonów objętych ochroną ścisłą oraz częściową. Do tej pierwszej zakwalifikowano ponad 300 gatunków roślin, 232 gatunki grzybów oraz 592 gatunki ssaków, ptaków, gadów, płazów, owadów, ślimaków i małż.

Dlaczego gatunki wymierają?

Tempo, w jakim zmniejsza się liczebność populacji fauny i flory na świecie, jest przerażające. Głównym winnym jest oczywiście rozwój gospodarczy i cywilizacyjny, który teoretycznie sprzyja dobrobytowi człowieka, ale w rzeczywistości jest obusieczną bronią. W jaki sposób likwidujemy tak skutecznie hojność Matki Natury?

Po pierwsze, zajmujemy coraz to nowe obszary pod budownictwo mieszkaniowe, przemysłowe, rolnictwo, sieć transportową. Ogranicza to siedliska zwierząt, roślin i grzybów, a w przypadku tych pierwszych prowadzi do zmiany trybu życia i zaburzeń rozmnażania. Po drugie, od setek lat prowadzimy rabunkową wycinkę lasów i polowania czy rybołóstwo, które dosłownie dziesiątkują naturalne populacje. Po trzecie, konsekwentnie zatruwamy środowisko ściekami, wyziewami i odpadami. W tym punkcie warto też wspomnieć o ubocznym efekcie działalności człowieka, jaką jest emisja gazów cieplarnianych prowadzących do zmian klimatycznych – nie wszystkie gatunki są w stanie się do nich zaadaptować.

Zagrożenie dla dzikich gatunków stwarzają także gatunki, które sami wprowadzamy do środowiska (poprzez uprawę rolniczą i ogrodową), a które mają charakter inwazyjny i konkurują z endemicznymi gatunkami o warunki do życia, np. powodują erozję gleby. Z próżności polujemy też na trofea i zabijamy dla sportu.

Niestety, jakby tego było mało, zwierzęta doświadczają też chorób i cierpią z powodu katastrof niszczących ich siedliska, takich jak powodzie czy pożary. Na skutek ogólnego zaburzenia równowagi biologicznej dochodzi też do wadliwego funkcjonowania całych ekosystemów. Jako przykład można wskazać Park Yellowstone, z którego w latach 30-tych XX w. zniknęły wilki.  Populacja jeleni i łosi zaczęła się wówczas rozwijać tak intensywnie, że doszło do erozji brzegów strumieni, co z kolei ograniczyło liczebność ptaków nadwodnych, a spowodowało wzrost populacji komarów. Reintrodukcja wilków w latach 90-tych pomogła przywrócić równowagę!

Jak realizuje się ochronę gatunkową?

Obejmując poszczególne gatunki ochroną ścisłą lub częściową prawodawcy próbują ograniczyć niszczycielską działalność człowieka. W szczególności wprowadza się m.in.:

• zakaz niszczenia, uszkadzania czy przetrzymywania konkretnych gatunków roślin i grzybów;
• zakaz zabijania, transportu czy chowu poszczególnych gatunków zwierząt pod groźbą  odpowiedzialności karnej;
• zakaz odwiedzania obszarów rozrodu czy żerowania w okresach lęgowych;
• ochronę siedlisk, w których żyją zagrożone wyginięciem populacje;
• zakaz handlu czy wywozu cennych gatunków;
• przykazy regulujące działalność rolniczą, leśną czy budowniczą w celu minimalizacji ich wpływu na zwierzęta;
• inwentaryzację, obserwację i monitoring zagrożonych gatunków;
• sztuczne miejsca lęgowe, wodopoje, miejsca rozrodu, jak również korytarze ekologiczne łączące rozdzielone siedliska;
• rezerwaty i sanktuaria dla poszczególnych populacji (tzw. ochrona ex situ
• działania edukacyjne służące podniesieniu świadomości społeczeństwa;
• reintrodukcję gatunków na tereny dzikie celem odbudowania ich populacji.

Czy to może pomóc? Wydaje się, że tak. W 1963 r. w USA było na przykład zaledwie 500 par bielików amerykańskich. W 1976 r. gatunek objęto ochroną, a dzięki skoordynowanym działaniom wspierającym współczesna populacja bielików w Stanach przekracza 316 tysięcy!

Dlaczego ochrona gatunkowa jest taka ważna?

Ignorant mógłby spytać, dlaczego robi się tyle hałasu o fakt, że wymrze jeden z setek gatunków mchów czy nietoperzy. To podejście niestety pokutuje w działalności ludzkiej i popycha całą cywilizację w kierunku prawdopodobnej zagłady. Mimo całego zaawansowania technologicznego nie żyjemy bowiem w oderwaniu od równowagi biologicznej. Pszczoły nadal zapylają nasze rośliny, dżdżownice spulchniają naszą ziemię ogrodową, a drzewa produkują potrzebny nam tlen. Przyroda dostarcza nam wciąż jedzenia i leków, nie wspominając już o kojących skutkach psychologicznych obcowania z naturą.

Mówi się wręcz o efekcie domino, który łączy wymieranie jednych gatunków ze zmianą realiów życia dalszych. Nawet najbardziej odporne i powszechne gatunki wyginą, jeśli zabraknie tych, które stanowią dla nich pożywienie lub warunek przetrwania. Człowiek nie jest pod tym względem wcale wyjątkiem!