soki trawienne
Soki trawienne – są to fizjologiczne wydzieliny gruczołów trawiennych uwalniane do przewodu pokarmowego. W ich skład wchodzi przede wszystkim woda wraz z elektrolitami, śluz oraz enzymy trawienne. Do soków trawiennych należy ślina, żółć oraz sok żołądkowy, trzustkowy i jelitowy. U człowieka dobowe wydzielanie wszystkich soków trawiennych wynosi około 8-10 litrów.
Ślina jest przykładem soku trawiennego
Ślina jest płynną wydzieliną produkowaną przez gruczoły ślinowe zwierząt. Spływając do jamy gębowej spełnia wiele ważnych i różnorodnych funkcji. Zaliczyć do nich można m.in. udział w zdobywaniu, połykaniu i trawieniu pokarmu, ochronie organizmu przed patogenami, pasożytami, regeneracji i udział w artykulacji dźwięków. W składzie śliny znajdują się wydzieliny innych gruczołów, resztki pokarmowe, złuszczony nabłonek i pojedyncze komórki, płyn dziąsłowy, przesięk surowicy krwi oraz różnego rodzaju patogeny (w tym wirusy i bakterie) i grzyby wraz z ich metabolitami.
U człowieka ślina właściwa ma płynną, lekko spienioną strukturę, która jest wydzieliną dużych i małych gruczołów ślinowych (ślinianek przyusznych, podjęzykowych i podżuchwowych). Ślina mieszana to ślina znajdująca się w jamie ustnej i wymieszana z wszystkimi jej składnikami takimi jak np. płyn dziąsłowy i przesięk surowicy krwi, złuszczony nabłonek i różnego rodzaju komórki, resztki pokarmowe, patogeny czy wydzieliny z nosa i gardła. Wśród charakterystycznych właściwości śliny człowieka można wymienić gęstość wynoszącą 1,002-1,12 g/ml, pH w granicach 6,8-7,2, zazwyczaj niższą od osocza osmolalność (zależną od aktywności wydzielniczej) oraz nieznacznie większą lepkość od wody.
Ślinę można podzielić pod względem zawartości mucyn na ślinę surowiczą, śluzową i surowiczo-śluzową. Ślina surowicza produkowana jest przez gruczoły zbudowane głównie z komórek surowiczych ślinianek przyusznych i gruczołów językowych tylnych Ebnera. Ten rodzaj śliny zawiera amylazę ślinową, która rozpoczyna trawienie wielocukrów. Ślina śluzowa produkowana przez gruczoły językowe tylne, migdałkowe i podniebienne (czyli gruczoły o przewadze komórek śluzowych) za sprawą wysokiej zawartości mucyny jest lepka i gęsta co ułatwia połykanie pokarmu. Natomiast gęstsza od pozostałych ślina surowiczo-śluzowa jest wydzieliną ślinianek podjęzykowych, podżuchwowych oraz gruczołów przednich języka, policzkowych, wargowych i trzonowych.
W leczeniu miejscowym stosuje się wiele sztucznych zamienników śliny, które pod względem chemicznym i fizycznym mają podobną charakterystykę do ludzkiej śliny. Sztuczna ślina znalazła zastosowanie w nawilżeniu i tworzeniu warstwy ochronnej śluzówki jamy ustnej oraz uzupełnieniu niedoboru specyficznych składników zawartych w ślinie naturalnej.
Żółć to jeden z soków trawiennych
Żółć stanowi płynną wydzielinę wytwarzaną w wątrobie kręgowców. Jest roztworem wodnym o gorzkim smaku i brunatnożółtej lub zielonej barwie. Bierze udział w trawieniu i wchłanianiu tłuszczów. Jej udział w trawieniu opiera się na zapewnieniu optymalnego pH dla enzymów trzustkowych i jelitowych oraz wspomaganiu samego trawienia poprzez udział w rozkładzie tłuszczów.
Żółć jest wytwarzana przez hepatocyty, z których wydzielona jest jako żółć kanalikowa. A jej droga do dwunastnicy odbywa się z pęcherzyka żółciowego (gdzie jest odwadniana i magazynowana). Uwolnienie żółci z pęcherzyka do dwunastnicy odbywa się za sprawą bogatej w tłuszcze treści pokarmowej w czym uczestniczy cholecystokinina. Dodatkowo wydzielanie wody i dwuwęglanów w przewodach wyprowadzających pobudzane jest przez sekretynę.
W skład żółci wchodzą kwasy żółciowe, cholesterol, fosfolipidy, produkty rozkładu porfiryn hemu (barwniki żółciowe takie jak na przykład bilirubina), pozostałości błony komórkowej oraz toksyny i leki. Ponadto skład żółci wzbogacany jest przez nabłonek kanalików wyprowadzających, a mianowicie o wodę, elektrolity oraz dwuwęglany.
Soki trawienne: sok żołądkowy
Sok żołądkowy stanowi bezbarwną, wydzielinę gruczołów trawiennych znajdujących się w błonie śluzowej żołądka. Ciecz ta charakteryzuje się kwaśnym odczynem. W skład soku żołądkowego oprócz wody i elektrolitów (w tym jony chlorkowe, potasowe, sodowe i węglowodanowe i wodorowe) wchodzi śluz spełniający rolę ochronną, kwas solny powodujący kwasowy odczyn treści żołądkowych, pepsynogen aktywowany do pepsyny w kwaśnym środowisku (pepsyna rozpoczyna proces trawienia białek), podpuszczka ścinająca białka mleka oraz czynnik wewnętrzny będący glikoproteiną ułatwiający wchłanianie witaminy B12.
Wyróżnia się trzy fazy wydzielania soku żołądkowego, które następują po spożyciu pokarmu, a mianowicie fazę głowową (nerwową), żołądkową i jelitową. Faza głowowa prowadzi do wydzielania soku żołądkowego w wyniku stymulacji nerwów błędnych. Występuje tu stymulacja wydzielania soku żołądkowego w odpowiedzi na wyobrażenia, widok, zapach, wyobrażenie, jak i na samą czynność jedzenia. W związku z tym w tej fazie biorą udział odruchy warunkowe i bezwarunkowe. W fazie żołądkowej mechaniczne podrażnienie błony śluzowej żołądka prowadzi do odruchowego i bezpośredniego wpływania na komórki dokrewne G znajdujące się w błonie śluzowej żołądka. Co w konsekwencji prowadzi do wydzielają gastryny do krwi i tym samym pobudzenia wydzielania gruczołów błony śluzowej żołądka. W fazie jelitowej na skutek przedostawania się treści pokarmowej przechodzącej z żołądka do dwunastnicy na drodze humoralnej i nerwowej zachodzi pobudzenie (za sprawą gastryny i cholecystokininy) jak i hamowanie (za sprawą sekretyny) czynności żołądka. Natomiast odruch jelitowo-żołądkowy kontroluje (hamuje) zarówno opróżnianie żołądka jak i wydzielanie soku żołądkowego.
Soki trawienne: sok trzustkowy
Sok trzustkowy jest bezbarwną, płynną wydzieliną pochodzącą z zewnątrzwydzielniczej (gruczołowej) części trzustki. Podstawową rolą soku trzustkowego jest trawienie takich składników pokarmowych jak białka, tłuszcze (za pomocą żółci) i węglowodany. Proces trawienia może odbywać się wyłącznie za sprawą obecnych w soku trzustkowym enzymów trawiennych. Ponadto zasadowy sok trzustkowy neutralizuje kwaśną treść pokarmową, która przechodzi z żołądka do dwunastnicy oraz dalej do jelita cienkiego zapewniając optymalne środowisko (pH) dla odpowiedniego działania enzymów. Przy czym sam sok trzustkowy charakteryzuje się odczynem w zakresie pH od 7,1 do 8,4.
W skład soku trzustkowego wchodzi przede wszystkim woda i elektrolity (w tym jony magnezowe, potasowe, sodowe i wapniowe), wodorowęglany, niewielki ilości kwasu moczowego i mocznika oraz następujące enzymy trawienne: α-amylaza, chymotrypsyna A i B, elastaza, esterazy (np. esteraza cholesterolu), fosfolipaza A i B, karboksypeptydazy A i B, lipaza trzustkowa, nukleazy oraz trypsyna. Niektóre spośród wymienionych enzymów w soku trzustkowym występują wyłącznie w formie nieaktywnych proenzymów.
Do dwunastnicy sok trzustkowy dostaje się przez przewód trzustkowy główny (Wirsunga) oraz dodatkowy (Santoriniego). Przy czym dobowa produkcja soku trzustkowego przez trzustkę wynosi około 2 litry. Intensywność produkcji soku trzustkowego zależna jest od bodźców stymulujących. Przy braku takich bodźców, wydzielanie soku trzustkowego wynosi około 0,2-0,3 ml/min, a w wyniku działania bodźców stymulujących może wzrosnąć o ponad 3 ml/min. W dodatku wydzielanie soku trzustkowego kontrolowane jest przez mechanizmy hormonalno-nerwowe, a najważniejszymi hormonami regulującymi mechanizm wydzielania soku trzustkowego są cholecystokinina i sekretyna. W tym przypadku bodźcem do ich wydzielania staje się niskie pH treści żołądka (poniżej 4,5-5). Ponadto mechanizm ten znajduje się pod wpływem przywspółczulnej części autonomicznego układu nerwowego działając za sprawą nerwu błędnego, który koordynuje także inne mechanizmy trawienia w różnych częściach przewodu pokarmowego.
Soki trawienne: sok jelitowy
Sok jelitowy ma postać klarownej lub bladożółtej wodnistej wydzieliny i pochodzi z gruczołów wyściełających ściany jelita cienkiego. Wydzielany jest przez przewody gruczołu Brunnera w odpowiedzi na kilku sytuacji. Pierwszą z nich jest podrażnienie śluzówki dwunastnicy, kolejną jest stymulacja nerwu błędnego co powiązane jest ze wzrostem wydzielania żołądka oraz w odpowiedzi na wydzielane hormony żołądkowo-jelitowe (szczególnie za sprawą sekretyny).
Funkcją soku jelitowego jest dopełnienie procesu zapoczątkowanego przez sok trzustkowy. W soku trzustkowym występuje nieaktywny trypsynogen, który aktywowany jest przez enterokinazę pochodzącą z soku jelitowego do postaci aktywnej, czyli trypsyny. Trypsyna następnie aktywuje inne enzymy, tj. proteazy i katalizuje reakcję przekształcenia prokolipazy w kolipazę (czyli enzymu, który wraz z solami żółci umożliwia działanie lipazy).
W skład soku jelitowego wchodzą enzymy trawienne, hormony, śluz oraz substancje neutralizujące kwas solny pochodzący z żołądka. Ponadto występujące tam egzopeptydazy trawią polipeptydy prowadząc do powstawania aminokwasów dopełniając tym samym trawienie białek.
