Płazy beznogie (Gymnophiona) – jeden z trzech rzędów płazów (obok ogoniastych i bezogonowych) obejmujący 6 rodzin, 34 rodzaje i ok. 160 gatunków. Rząd beznogich to płazy o wydłużonym, robakowatym kształcie prowadzące podziemny i bardzo skryty tryb życia. W Polsce, w środowisku naturalnym nie spotkamy żadnego z przedstawicieli tego rzędu. Płazy te występują w wilgotnej glebie w strefie tropikalnej i subtropikalnej. Niektóre gatunki spędzają całe życie w wodzie. Swoim zasięgiem nie obejmują jedynie Madagaskaru, Australii, Nowej Gwinei oraz wysp Oceanu Indyjskiego. Jest to najmniej zróżnicowany rząd płazów ale ze względu na tryb życia jaki prowadzą te zwierzęta są trudne do znalezienia i przez to najsłabiej poznane.
Nieznane są ich zmiany liczebności oraz dokładne rozmieszczenie. Niektóre gatunki zostały opisane na podstawie pojedynczych osobników a część z nich nie została jeszcze poznana. Wciąż są odkrywane nowe gatunki beznogich.
Budowa i przystosowanie do trybu życia
Osiągają wielkość od 10 do 160 cm. Najmniejszym gatunkiem jest występująca na Wyspach Seszelskich Grandisonia bravis która maksymalnie osiąga długość 112 mm. Największym spotykanym gatunkiem beznogich jest Caecilia Thomasowi pochodząca z Ameryki Południowej. Osiąga nawet 152 cm długości. Swoją budową są przystosowane do życia pod ziemią – to jedyne współczesne płazy pozbawione nóg. Przemieszczają się używając wcześniej wydrążonych korytarzy lub ryjąc w glebie nowe tunele. W razie potrzeby potrafią poruszać się po powierzchni wykonując wężowe ruchy. Do rycia w glebie przystosowane są na kilka sposobów. Posiadają spiczastą głowę z cofniętą żuchwą lub całym otworem gębowym co ułatwia przebijanie się przez ziemię. Stosunkowo masywna czaszka o zwartej budowie pomaga wytrzymać napór gleby. Również muskulatura szczęki przystosowana jest do rycia. Poza, typowymi dla kręgowców, pojedynczymi mięśniami podnoszącymi żuchwę, płazy beznogie wyposażone są również w dodatkowy mięsień wspomagający unoszenie dolnej szczęki. Mięsień ten pełni funkcję zwieracza. Poruszanie się w podziemnych korytarzach najprawdopodobniej jest dla tych płazów łatwiejsze również dzięki obecności wielu poprzecznych fałdów skórnych lub pierścieni (annuli). Gatunki żyjące tylko w wodzie wyposażone są w płetwę lub fałd skórny biegnący po grzbiecie a ich ciało jest spłaszczone bocznie. Większość gatunków posiada małe łuski ukryte pod fałdami skóry. Posiadają od 60 do 285 amicefalicznych (dwuwklęsłych) kręgów, ogon nie występuje lub jest bardzo krótki, brak u nich obręczy barkowej oraz miednicowej, ich żebra są dwugłowe.
Rząd: płazy beznogie Gymenophiona
Rodzina: marszczelcowate Caeciliidae
- łusecznikowate Ichtyophiidae
- robacznikowate Rhinatrematidae
- skrytoślepcowate Scolecomorphidae
- płazowce Typhlonectidae
- pijawnikowate Uraeotyphlidae
Fizjologia
Ze względu na podziemny tryb życia oczy płazów beznogich są bardzo małe, zdegenerowane do ciemnych plamek umieszczonych na skórze lub pod nią. U niektórych gatunków nawet pod kośćmi czaszki. Tak wykształcone oczy mogą jedynie odbierać różnicę natężenia światła. Kilka gatunków nie posiada wcale oczu natomiast Scolecomorphus kirkii potrafi wysunąć oczy poza czaszkę. Jest to jedyny taki przypadek wśród kręgowców. Płazy bezogonowe nie posiadają otworów usznych. Najlepiej rozwinięty mają zmysł węchu. Narząd Jacobsona który zajmuje jedną czwartą głowy odbiera bodźce przechodzące przez nozdrza, worek węchowy oraz worek dodatkowy. Kolejnym narządem pełniącym funkcje odbioru zmysłu węchu ale też zmysłu smaku pełni para pokrytych chemoreceptorami czułków znajdujących się po bokach pyska. U większych gatunków czółka są wysuwane z jam umieszczonych pomiędzy nozdrzami a oczami. Niektóre gatunki potrafią wydawać odgłosy przypominające piski lub krzyki. Układ oddechowy składa się głównie z prawego płuca które jest dobrze rozwinięte oraz wydłużone. Lewe płuco w większości przypadków jest zredukowane lub całkowicie go nie ma. Gatunek Atretochoana eiselti nie posiada wcale płuc a jego nozdrza mają niedrożne połączenie z jamą gębową.
Pożywienie
Najprawdopodobniej wszystkie płazy beznogie są drapieżne. Najczęściej żywią się larwami różnych owadów, dżdżownicami oraz innymi bezkręgowcami (termitami, mrówkami, świerszczami). W ich diecie znajdują się również chrząszcze i inne owady a czasem nawet niewielkie żaby i jaszczurki. Gatunki wodne żywią się również martwymi rybami. Same też stanowią pożywienie innych zwierząt. Zjadane są przez węże, kury, świnie oraz tenreki (kretojeże). Tak jak u innych płazów ich obronę przed drapieżnikami stanowią liczne gruczoły jadowe pokrywające skórę. Przeważnie beznogie mają ubarwienie stonowane jednak wśród szarych gatunków występuje kilka posiadających jaskrawo-żółte pasy po bokach. Najprawdopodobniej są to barwy ostrzegawcze dla potencjalnych drapieżników, informujące o jadowitości.
Rozmnażanie
U większości płazów zapłodnienie odbywa się zewnętrznie natomiast u wszystkich gatunków beznogich jest ono wewnętrzne. Zachodzi ono przy pomocy wysuwanego phallodeum – męskiego narządu kopulacyjnego. Samica składa galaretowate jaja z zarodkami które wyglądem przypominają rybie. Część gatunków przechodzi po wykluciu stadium larwy po czym przeobraża się w formę dorosłą natomiast u niektórych stadium larwalne jest pominięte. Samice opiekują się jajami do czasu wyklucia. Istnieją również gatunki żyworodne które posiadają wiele ciekawych przystosowań. Zarodki rozwijają się w jajowodach korzystając z zapasu żółtka zawartego w jaju po czym zaczynają się odżywiać substancją wydzielaną przez jajowody tzw. mlekiem macicznym. Zarodki mają również bardzo rozwinięte skrzela co najprawdopodobniej uczestniczą w wymianie gazowej pomiędzy matką a potomkiem. Zarodki posiadają liczne niewielkie ząbki które wypadają niedługo po narodzinach. Dotychczas ich funkcja nie została poznana.
Ewolucja
Pochodzenie płazów beznogich nie jest do końca znane. Na Ziemi pojawiły się ponad 120 milionów lat temu a ich przodkami były zwierzęta czworonożne. Istnieją hipotezy o ich pochodzeniu od mikrozaurów – grupy wymarłej w czasie permu. Odkrycia skamieniałości są bardzo nieliczne. Jednym z nich jest pochodzący z paleocenu kręg odnaleziony w Brazylii. Został sklasyfikowany do rodziny marszczelcowatych.
