eko
Eko — pierwszy człon (lub rdzeń) wyrazów złożonych, wyrażający związek ze środowiskiem, otoczeniem, zwłaszcza jako czynnik wpływający istotnie na tryb i sposób życia, przebieg rozwoju, związany głownie z nauką zajmującą się badaniem związków między organizmami a ich środowiskiem życia – ekologią. Obecnie termin eko i przymiotnik ekologiczny odnosi się również do ruchów społecznych i politycznych zajmujących się ochroną środowiska, a także różnych kierunków filozoficznych, postawy życiowej człowieka, sposobu wytwarzania przedmiotów codziennego użytku oraz produkcji żywności.
Termin ekologia jako „gospodarstwo przyrody” (gr. oíkos – dom, otoczenie, środowisko + logos – słowo, nauka) został wprowadzony przez niemieckiego biologa, filozofa i podróżnika Ernsta Haeckla w 1869 r. Podstawowymi założeniami ekologii jako nauki było badanie powiązań między osobnikami jednego lub różnych gatunków a ich środowiskiem, wzajemnych powiązań międzygatunkowych oraz zjawisk i procesów zachodzących w środowisku – czyli badanie struktury i funkcjonowania ekosystemu.
Tradycyjny podział ekologii na:
- autoekologię (badającą powiązania i stopień przystosowania pojedynczego organizmu do środowiska życia);
- synekologię (zajmującą się ekologią zbiorowisk organizmów: zespołów, biocenoz i ekosystemów) obecnie nie jest używany.
Współcześnie ekologia jest nauką wielokierunkową, powiązaną z wieloma dziedzinami biologii.
Ze względu na stosowaną metodykę i badane zagadnienia można wyróżnić:
- ekologię populacyjną – zajmującą się badaniem struktury ekologicznej populacji oraz interakcjami między osobnikami w danej populacji;
- ekologię biocenoz (biocenologię) – zajmującą się badaniem biocenoz;
- ekologię fizjologiczną (ekofizjologię) – zajmująca się fizjologicznymi przystosowaniami osobników, populacji i biocenoz do środowiska, określa zakresy i optima tolerancji ekologicznej organizmów na czynniki abiotyczne i biotyczne środowiska (czynniki ekologiczne
- ekologię behawioralną (etologię) – zajmującą się badaniem zachowań zwierząt w zależności od zmian zachodzących w ich środowisku życia, w aspekcie ewolucyjnym i ekofizjologicznym;
- genetykę ekologiczną – zajmującą się dziedzicznością i zmiennością organizmów, współoddziaływaniem dziedziczenia w ekosystemach i następczą częstotliwością alleli;
- ekologię wybranych grup taksonomicznych – ekologię roślin (fitoekologię) i ekologię zwierząt zajmujące się badaniem wpływu różnych czynników na te organizmy, ich wzajemne oddziaływania i wpływ tych organizmów na środowisko biotyczne i abiotyczne;
- ekologię społeczną (ekologię człowieka) – zajmującą się zagadnieniami wzajemnego oddziaływania na siebie środowiska i populacji ludzkich;
- ekologię wybranych środowisk – ekologię wód (hydrobiologię) badającą wodne organizmy oraz wzajemne zależności występujące między zespołami organizmów a warunkami ich środowiska;
- ekologię miasta – zajmującą się zagadnieniem funkcjonowania ekosystemu antropogenicznego i jego powiązań ze środowiskiem naturalnym
- ekologię krajobrazu – zajmującą się badaniem wzajemnych zależności pomiędzy ekosystemami tworzącymi dany krajobraz.
Poza kierunkami podstawowymi z ekologią związane są także:
- agroekologia (ekologia rolnicza) – zajmująca się określaniem zależności między żywymi organizmami pól uprawnych i wpływem zmian środowiska na te organizmy;
- ekologia kliniczna (medycyna środowiskowa) – zajmująca się badaniem skutków zdrowotnych narażenia na szkodliwe czynniki środowiskowe;
- ekotoksykologia – zajmująca się wpływem substancji toksycznych na środowisko naturalne.
Ekosystem (gr. oíkos – dom, mieszkanie, gospodarstwo; gr. systēmatikós – zestawiony od sýstēma – zestawienie, połączenie od synistánai – zestawiać) jest jednym z podstawowych pojęć w ekologii, zdefiniowanym przez angielskiego botanika A.G. Tansleya w 1935 r.
Ekosystem jest układem ekologicznym obejmującym biocenozę (zbiór populacji występujących na danym obszarze) i biotop (nieożywione środowisko, w którym występują organizmy). Funkcjonowanie ekosystemu opiera się na przepływie energii i krążeniu materii między organizmami oraz między organizmami a ich środowiskiem. Każdy ekosystem charakteryzuje się swoistą strukturą gatunkową i przestrzenną i zależnościami wewnątrz- oraz międzygatunkowymi, np. ekosystem leśny stanowią dane gatunki drzew, krzewów i roślin zielnych oraz gatunki zwierząt leśnych wraz z ich nieożywionym środowiskiem (atmosferą, typem gleby).
Nisza ekologiczna to całokształt powiązań między organizmem i ekosystemem (środowiskiem abiotycznym i biotycznym). Nisza określa czynniki ekologiczne i przestrzeń, które są niezbędne do przetrwania i rozwoju danego organizmu i odpowiadają jego wymaganiom siedliskowym.
Wszystkie organizmy obecne w danym ekosystemie zajmują dane poziomy troficzne i powiązane są ze sobą złożoną siecią zależności troficznych.
Piramida ekologiczna to graficzny sposób przedstawienia struktury troficznej danego ekosystemu – liczebności osobników, biomasy i produktywności na poszczególnych poziomach troficznych.
Ekoton (gr. oíkos – dom + tonos – napinanie) stanowi strefę przejściową między dwoma lub kilkoma sąsiadującymi ekosystemami. Zwykle charakteryzuje się większą różnorodnością gatunkową niż obszary, które oddziela – występują tu gatunki swoiste dla sąsiadujących ekosystemów oraz gatunki występujące tylko w strefie przejściowej.
Ekotyp (gr. oíkos – dom, týpos – treść, obraz) jest to jedna z odmian populacji danego gatunku roślin lub zwierząt różniąca się morfologicznie i fizjologicznie od innych populacji tego samego gatunku występujących w odmiennych środowiskach; powstaje wskutek długotrwałych oddziaływań odmiennych czynników ekologicznych.
Ekosystemy powstają i ulegają ciągłym zmianom, mogą też ulec zniszczeniu np. w wyniku katastrofy ekologicznej, czyli nieodwracalnej zmiany struktury i funkcjonowania ekosystemu. Odbudowywanie danego ekosystemu polega na zasiedlaniu miejsc pozbawionych życia przez rośliny pionierskie w wyniku procesu zwanego sukcesją ekologiczną.
Działanie z poszanowaniem środowiska naturalnego jest podstawowym założeniem kierunku społeczno-gospodarczego – ekorozwoju (rozwoju zrównoważonego). Kierunek ten ma na celu utrzymanie równowagi między systemami gospodarczym, społecznym i środowiskiem naturalnym i sprzeciwia się podejmowaniu działań niosących ryzyko zachwiania równowagi w przyrodzie, co negatywnie wpływa na strukturę i funkcjonowanie ekosystemów.
Bardzo ważne jest kształtowanie postawy proekologicznej, czyli postępowania mającego na uwadze poszanowanie praw rządzących środowiskiem naturalnym. Dużą rolę w kształtowaniu takiej postawy ma edukacja ekologiczna (edukacja środowiskowa), której głównym celem jest upowszechnianie wiedzy o przyrodzie, propagowanie działań mających na celu jej ochronę, rozwijanie wrażliwości oraz podnoszenie świadomości ekologicznej człowieka. Wiedza ekologiczna, czyli znajomość zależności i praw rządzących przyrodą pozwala na jej efektywną ochronę i pozwala uniknąć katastrof ekologicznych. Pozwala również oszacować, jak duży wpływ na środowisko i zdrowie człowieka wywiera rolnictwo oraz rozwijający się przemysł.
Polityka ochrony środowiska powinna także wspierać proekologiczny model konsumpcji, który ma na celu zmniejszanie negatywnego wpływu na środowisko naturalne i zaangażowanie ogółu społeczeństwa w ochronę środowiska poprzez zakupu produktów przyjaznych środowisku. Produkty te są oznaczone specjalnym ekoznakiem (ekoetykietą). Ekoetykietowanie (ecolabelling) umożliwia potencjalnym nabywcom rozpoznawanie tej kategorii produktów spośród innych obecnych na rynku. Dodatkowo pełni także rolę środowiskową (promując produkty najmniej szkodliwe dla środowiska naturalnego), informacyjną (informując o przyjaznych dla środowiska cechach danego produktu), stymulacyjną (poprzez zachęcanie producentów do zmniejszenia emisji zanieczyszczeń, zużycia energii, wyeliminowanie szkodliwych dla środowiska składników produktu) oraz edukacyjną (podnosząc świadomość ekologiczną społeczeństwa).
Niezgodne z prawem działania z użyciem siły lub przemocy skierowane przeciwko rządowi danego państwa, przedsiębiorstw czy osób fizycznych, uzasadnione prowadzeniem przez nie działalności szkodliwej dla otaczającego środowiska naturalnego, noszą nazwę ekoterroryzmu. Do metod często stosowanych przez ekoterrorystów można zaliczyć – niszczenie sprzętu (np. wypuszczanie zwierząt laboratoryjnych na wolność, podkładanie ładunków w laboratoriach prowadzących badania z wykorzystaniem zwierząt). Często mianem ekoterroryzmu określa się także akcje protestacyjne przeciwko niszczeniu danego ekosystemu (np. wycinanie lasu), ale w tym przypadku używany jest głównie do kształtowania negatywnego wizerunku obrońców przyrody (ekologów).
