- Rodzaje alergenów
- Mechanizm reakcji alergicznej
- Objawy reakcji alergicznej
- Zapobieganie i leczenie alergii
Rodzaje alergenów
Alergeny są liczną i zróżnicowaną grupą substancji różniących się pochodzeniem, budową chemiczną i strukturalną oraz właściwościami fizykochemicznymi i biochemicznymi. Tworzą ją zarówno proste związki chemiczne (np. związki metali, konserwanty, barwniki, substancje zapachowe), jak i wielkocząsteczkowe substancje organiczne wchodzące w skład komórek roślinnych i zwierzęcych (np. białka, glikoproteiny, polisacharydy). Cechą wspólną alergenów jest zdolność do wywołania odpowiedzi układu odpornościowego po wniknięciu do wnętrza organizmu, określanej mianem reakcji alergicznej (reakcji uczuleniowej, nadwrażliwości).
Alergeny, ze względu na pochodzenie, dzieli się na następujące rodzaje:
- alergeny zwierzęce (np. sierść, pierze, zrogowaciały naskórek, wydzieliny gruczołów potowych i łojowych, mocz lub ślina zwierząt domowych; wydzieliny roztoczy kurzu domowego; mleczko i wosk pszczeli);
- alergeny roślinne (np. pyłki traw, babki lancetowatej, pokrzywy, komosy, bylicy, szczawiu, brzozy, olchy, leszczyny, wierzby, topoli, lipy, jesionu, kasztanowca; lateks naturalny; drewno i wyroby drewniane);
- alergeny pokarmowe (np. mleko krowie, sery, białko jaja, pszenica, kukurydza, soja, rośliny strączkowe, selery, ryby, owoce morza, orzechy, orzeszki ziemne, cytrusy, dynie, bakłażany, truskawki, czekolada);
- leki (np. antybiotyki β-laktamowe – penicylina; niesteroidowe leki przeciwzapalne – salicylany; leki przeciwbakteryjne – sulfonamidy, leki przeciwbólowe – aspiryna);
- substancje chemiczne (np. kosmetyki, perfumy, lakiery; konserwanty żywności, środki czystości, związki niklu, chromu lub kobaltu);
- jady owadów błonkoskrzydłych (np. jad pszczeli, jad osy, jad klecanki, jad szerszenia, jad mrówki ognistej) lub muchówek (np. jad komara);
- zarodniki grzybów pleśniowych (np. zarodniki pleśni z rodzaju Cladosporium, Alternaria, Penicillium i Aspergillus).
Alergeny, w zależności od sposobu wnikania do organizmu, zróżnicowane są na trzy rodzaje:
- alergeny wziewne (inhalacyjne) – alergeny dostające się do organizmu przez drogi oddechowe wraz z wdychanym powietrzem (np. pyłki roślin, zarodniki pleśni, sierść lub pierze zwierząt domowych, roztocza kurzu domowego);
- alergeny pokarmowe – alergeny dostające się do organizmu wraz z przyjmowanym pożywieniem (np. mleko i przetwory mleczne, jaja, ryby, orzechy, orzeszki ziemne, zboża, czekolada, owoce cytrusowe);
- alergeny kontaktowe – alergeny dostające się do organizmu w drodze kontaktu bezpośredniego z powierzchnią skóry (np. kosmetyki, perfumy, środki czystości, lateks, guma, biżuteria, przedmioty metalowe).
Alergeny mogą wywoływać reakcje alergiczne przez cały rok (tzw. alergeny całoroczne, np. roztocza kurzu domowego, zarodniki pleśni, sierść zwierząt domowych) lub pewien okres czasu w ciągu roku (tzw. alergeny sezonowe, np. pyłki traw). Niektóre alergeny wziewne, pokarmowe lub kontaktowe mogą spowodować wystąpienie reakcji alergicznej (tzw. alergii krzyżowej) w przypadku podobieństwa strukturalnego budowy chemicznej do pierwotnie uczulającego alergenu. Alergia krzyżowa zachodzi np. między pyłkami roślin (np. pyłkiem brzozy) i niektórymi owocami i warzywami (np. jabłkiem, marchwią), lateksem i owocami (np. bananem, kiwi) lub roztoczami kurzu domowego i owocami morza (np. skorupiakami).
Rodzaje alergenów. Źródło: Shutterstock
Mechanizm reakcji alergicznej
Reakcja alergiczna, zwana również reakcją uczuleniową lub reakcją nadwrażliwości, stanowi nadmierną (hiperczułą) i swoistą odpowiedź układu odpornościowego na określone rodzaje alergenów wnikających do wnętrza organizmu. Polega ona na oddziaływaniu alergenów ze skierowanymi przeciw nim immunoglobulinami klasy E (IgE) pobudzającym komórki układu odpornościowego – komórki tuczne (mastocyty) i granulocyty zasadochłonne (bazofile) – do uwalniania histaminy lub innych mediatorów stanu zapalnego (m.in. leukotrienów, cytokin, prostaglandyn) odpowiedzialnych za wystąpienie charakterystycznych objawów alergii.
Mechanizm reakcji alergicznej (np. alergii na pyłki) składa się z czterech etapów:
- pobudzenie komórek plazmatycznych (plazmocytów) w śluzowce górnych dróg oddechowych do wytwarzania przeciwciał IgE swoistych dla alergenów obecnych na powierzchni ziaren pyłku wnikających do organizmu z wdychanym powietrzem;
- wiązanie się przeciwciał IgE powstałych podczas początkowej ekspozycji na alergeny ziaren pyłku ze swoistymi receptorami w błonie komórkowej komórek tucznych (mastocytów) obecnych w tkance łącznej i błonach śluzowych;
- rozpoznawanie i wiązanie alergenów wnikających do wnętrza organizmu przy kolejnej ekspozycji na ziarna pyłku przez cząsteczki przeciwciał IgE połączone z receptorami na powierzchni komórek tucznych (mastocytów);
- pobudzenie komórek tucznych (mastocytów) do uwolnienia histaminy i innych substancji zapalnych (np. leukotrienów, prostaglandyn) odpowiedzialnych za rozwój stanu zapalnego i wystąpienie objawów alergii (np. wodnistego kataru, kichania).
Odpowiedź układu odpornościowego na określone alergeny może być natychmiastowa, związana z produkcją przeciwciał przez komórki plazmatyczne (alergie wczesne zależne od przeciwciał, np. katar sienny, astma alergiczna, pokrzywka) lub opóźniona wynikająca z aktywności limfocytów T cytotoksycznych (Tc) i makrofagów oraz wydzielanych przez nie cytokin (alergie późne zależne od limfocytów T, np. kontaktowe zapalenie skóry). Przebieg reakcji alergicznej zależy również od ilości, rodzaju i właściwości alergenów, miejsca i czasu ekspozycji na alergeny, indywidualnych cech organizmu oraz czynników środowiskowych.
Mechanizm reakcji alergicznej. Źródło: Shutterstock
Objawy reakcji alergicznej
Reakcje alergiczne wykazują duże zróżnicowanie pod względem stopnia nasilenia i lokalizacji i czasu występowania objawów, co wynika z rodzaju i stężenia wywołujących je alergenów oraz sposobu ich wnikania do organizmu. Objawy alergii mogą być lekkie (np. kichanie, świąd skóry), przyjmować charakter chorób przewlekłych (np. astma alergiczna) lub prowadzić do stanów zagrażających zdrowiu lub życiu (np. niewydolność oddechowo-krążeniowa, wstrząs anafilaktyczny). Alergeny wziewne są przyczyną dolegliwości ze strony układu oddechowego, alergeny pokarmowe wywołują problemy z trawieniem, zaś alergeny kontaktowe powodują zmiany skórne lub obrzęki błony śluzowej. Objawy mogą występować w cyklu sezonowym (np. alergia na pyłki roślinne) lub całorocznym (np. alergia na roztocza kurzu domowego).
Objawy reakcji alergicznej obejmują:
- alergiczny nieżyt nosa (tzw. katar sienny) (wodnisty katar, kichanie, świąd nosa, drapanie w gardle, łzawienie oczu) spowodowany przez pyłki roślinne, zarodniki pleśni, roztocza kurzu domowego lub sierść zwierząt:
- alergiczne zapalenie spojówek (zaczerwienienie, łzawienie, swędzenie i pieczenie oczu, obrzęk powiek) spowodowane przez pyłki roślinne, zarodniki pleśni, roztocza kurzu domowego, sierść zwierząt;
- astmę alergiczną (kaszel, duszności, świszczący oddech, problemy z oddychaniem) spowodowaną przez pyłki roślinne, zarodniki pleśni, roztocza kurzu domowego, sierść zwierząt, substancje chemiczne, dym papierosowy;
- pokrzywkę alergiczną (bąble, obrzęki, zaczerwienienie i świąd skóry) spowodowaną przez produkty spożywcze (np. ryby, mleko, jaja, orzechy), leki (np. penicylinę, leki przeciwzapalne), pyłki roślinne, sierść zwierząt, jady owadów, lateks;
- alergie pokarmowe (bóle brzucha, nudności, wymioty, biegunki, pokrzywka, wysypki skórne, katar, kaszel, duszności) spowodowane przez produkty spożywcze (np. mleko i przetwory mleczne, jaja, ryby, orzeszki ziemne, orzechy);
- wstrząs anafilaktyczny (kaszel, duszności, zawroty głowy, wymioty, bóle brzucha, pokrzywka, świąd skóry, spadek ciśnienia tętniczego, omdlenia) spowodowany przez produkty spożywcze (np. orzeszki ziemne), jady owadów (np. jad pszczeli).
Alergie wywołane przez alergeny krzyżowe z reguły mają charakter reakcji miejscowych zachodzących w obrębie dróg oddechowych (np. kichanie, wodnisty katar, kaszel, duszności), przewodu pokarmowego (wymioty, bóle brzucha, biegunki) bądź objawiają się w postaci zmian skórnych lub obrzęków błony śluzowej (np. pokrzywka, wypryski skórne, obrzęk warg, języka i gardła). Przykładem alergii krzyżowej jest zespół alergii jamy ustnej (ang. OAS – oral allergy syndrome) spowodowany nadwrażliwością na pyłek brzozy i niektóre owoce (jabłka) objawiający się głównie obrzękiem warg, podniebienia lub języka bądź drapaniem w gardle.
Objawy alergii. Źródło: Shutterstock
Zapobieganie i leczenie alergii
Zapobieganie wystąpieniu reakcji alergicznych polega głównie na znacznym lub całkowitym ograniczeniu ekspozycji organizmu na określone rodzaje alergenów, czego przykładem może być stosowanie maseczek ochronnych w przypadku wysokiego zanieczyszczenia powietrza, unikanie biernego i czynnego palenia papierosów, rezygnacja ze spacerów w okresie pylenia traw, roślin zielnych lub drzew, usuwanie roztoczy kurzu domowego z mieszkania (np. częste sprzątanie, odkurzanie dywanów i wykładzin, pranie pościeli w wysokiej temperaturze) bądź wykluczenie z jadłospisu bogatych w alergeny produktów spożywczych (dieta eliminacyjna).
Leczenie alergii jest leczeniem objawowym polegającym na łagodzeniu skutków nadmiernej odpowiedzi układu odpornościowego. Wykorzystywane w tym celu są leki antyhistaminowe blokujące działanie histaminy odpowiedzialnej za rozwój stanu zapalnego (np. w przebiegu katar siennego, pokrzywki). Terapia astmy alergicznej polega głównie na stosowaniu leków rozszerzających oskrzela (np. β-mimetyków) i glikokortykosteroidów o silnym działaniu przeciwzapalnym i przeciwalergicznym. Leczenie przyczynowe opiera się na immunoterapii swoistej (odczulaniu) polegającej na stopniowej modyfikacji odpowiedzi odpornościowej w celu zmniejszenia nasilenia reakcji alergicznej lub uzyskania pełnej tolerancji na alergeny.
Zapobieganie i leczenie alergicznego nieżytu nosa. Źródło: Shutterstock
- promil
