Sterole ‒ właściwości, rodzaje i funkcje steroli
Choć większość ludzi prawdopodobnie nie umiałaby powiedzieć, czym są sterole, to w rzeczywistości każdy z nas świetnie zna ze słyszenia przynajmniej kilka z nich. Jakie substancje kryją się pod tą tajemniczą nazwą i dlaczego mają tak duże znaczenie dla naszego zdrowia?
Sterole – co to takiego?
Sterole to organiczne związki chemiczne z grupy alkoholi, zaliczane do steroidów. Ich charakterystyczną cechą jest występujący w ich cząsteczkach steran, czyli szkielet węglowy w formie czterech sprzężonych pierścieni. Sterole od lat pozostają przedmiotem intensywnych badań ze względu na fakt pełnienia przez nie licznych funkcji w organizmie człowieka.
Rodzaje steroli
Ze względu na ich naturalne pochodzenie, sterole dzieli się na roślinne (fitosterole), zwierzęce (zoosterole) oraz występujące w grzybach (mykosterole). Osobną kategorią są sterole syntetyczne, niewystępujące w naturze, które są produkowane i wykorzystywane w przemyśle farmaceutycznym.
- Fitosterole
Nazywane też sterolami roślinnymi, fitosterole stanowią kluczowy element budulcowy roślinnych błon komórkowych. Do organizmu ludzkiego trafiają wraz z pożywieniem – występują m.in. w owocach, warzywach, ziarnach, a także olejach roślinnych i orzechach. Najbardziej znanymi fitosterolami są β-sitosterol, kampesterol, stigmasterol i brassikasterol.
- Zoosterole
Występują w komórkach organizmów zwierzęcych, odpowiadając za ich wytrzymałość i elastyczność. Ich rezerwy koncentrują się w różnych narządach, m.in. wątrobie. W kontekście ludzkiego zdrowia kluczowym sterolem pochodzenia zwierzęcego jest dobrze wszystkim znany cholesterol. Inne ważne zoosterole to lanosterol i koprostanol. Źródłem zoosteroli dla człowieka są produkty pochodzenia zwierzęcego, przede wszystkim mięso.
- Mykosterole
Grupa steroli wyodrębniana z grzybów. Do najistotniejszych mykosteroli należy ergosterol, który jest prowitaminą D2 i produktem wyjściowym do produkcji kortyzonu – hormonu o działaniu przeciwzapalnym i przeciwreumatycznym. Inne ważne mykosterole to nadtlenek ergosterolu, ergokalcyferol oraz cholekalcyferol.
- Sterole syntetyczne
Związki te są wytwarzane sztucznie i wykorzystywane do produkcji różnych leków. Występują m.in. w środkach antykoncepcyjnych i sterydach anabolicznych.
Jak działają sterole?
Ze względu na duże zróżnicowanie związków chemicznych zaliczanych do steroli, bardzo różnorodne są też funkcje, które te substancje pełnią w organizmach żywych. Z punktu widzenia człowieka najistotniejsze są ich właściwości zdrowotne i wpływ, jaki wywierają na jego ogólną kondycję i samopoczucie.
Funkcje fitosteroli
Fitosterole, które są naturalnymi składnikami żywności roślinnej, mają udowodnioną zdolność do obniżania poziomu cholesterolu we krwi. Hamują jego wchłanianie w jelicie, jednocześnie przyspieszając wydalanie go z organizmu. Dzięki temu mogą być pomocne w utrzymywaniu bezpiecznych wartości cholesterolu w organizmie, co ma znaczenie m.in. w kontekście ochrony przed rozwojem miażdżycy. Uważa się, że oprócz działania hipocholesterolemicznego fitosterole zapobiegają też agregacji płytek krwi, czyli ich patologicznemu osadzaniu się na ścianach naczyń krwionośnych, które może prowadzić do powstawania zatorów.
Sterole roślinne budzą też zainteresowanie naukowców ze względu na przypisywane im właściwości antynowotworowe. Istnieją badania sugerujące, że regularne spożywanie fitosteroli może chronić przed rozwojem niektórych typów nowotworów: jelita, żołądka, płuc, prostaty oraz jajników. Wykazano, że związki te potrafią hamować wzrost komórek nowotworowych, jednocześnie mobilizując układ odpornościowy do walki z chorobą.
Ze względu na swoje działanie antyoksydacyjne, fitosterole znajdują też zastosowanie w przemyśle kosmetycznym jako środek, który może korzystnie wpływać na stan skóry. Uważa się, że sterole roślinne ograniczają rozkład elastyny, jednocześnie stymulując syntezę kolagenu. Łagodzą też podrażnienia i wspomagają naturalną regenerację naskórka. Dzięki działaniu przeciwgrzybicznemu i przeciwbakteryjnemu mogą być też pomocne w leczeniu niektórych chorób dermatologicznych.
Funkcje zoosteroli
Sterole zwierzęce, podobnie jak roślinne, również mają wpływ na szereg procesów zachodzących w ludzkim organizmie. Zoosterole odpowiadają za stabilność i przepuszczalność błon komórkowych, a także uczestniczą w zachodzących w nich procesach metabolicznych. Są potrzebne do prawidłowego wydzielania żółci, a także syntezy witamin rozpuszczalnych w tłuszczach, m.in. witaminy A, D, E i K. Sterole mają też niebagatelne znaczenie dla układu hormonalnego. Niektóre z nich biorą udział w produkcji hormonów płciowych, wpływając na prawidłowe funkcjonowanie układu rozrodczego.
Jednym z najważniejszych zoosteroli jest bez wątpienia cholesterol – ten sam, na obniżenie którego mogą wpływać fitosterole. Choć w nadmiarze może mieć negatywne skutki dla zdrowia, sterol ten pełni wiele kluczowych funkcji w organizmie. Jest obecny we wszystkich komórkach, także nerwowych – współtworzy osłonki mielinowe, które chronią je przed uszkodzeniami. Bierze też udział w syntezie żółci, hormonów sterydowych i witaminy D3. Ponadto jest składnikiem lipoprotein i jako taki uczestniczy w transporcie i metabolizmie tłuszczów.
Funkcje mykosteroli
Mykosterole – analogicznie do fitosteroli i zoosteroli – stanowią ważny składnik błon komórkowych grzybów. Jednym z najlepiej poznanych steroli z tej grupy jest odkryty ok. 100 lat temu ergosterol, którego synteza ma kluczowe znaczenie dla procesu rozmnażania grzybów. Dla człowieka istotne są jego właściwości prozdrowotne, do których należy działanie przeciwzapalne i przeciwutleniające. Ponadto pod wpływem promieniowania słonecznego ergosterol ulega przekształceniu w witaminę D2.
Podobnie jak fitosterole, także mykosterole wykazują zdolność do obniżania poziomu cholesterolu. Prowadzone są badania odnośnie ich aktywności antyoksydacyjnej. W dotychczas wykonanych testach obiecujące działanie pod tym względem wykazywał nadtlenek ergosterolu – uważa się, że może być wykorzystywany jako skuteczny, naturalny przeciwutleniacz. Ponadto w badaniach na myszach i szczurach zaobserwowano, że związek ten, podobnie jak ergosterol, może hamować rozwój komórek nowotworowych. Wyizolowane mykosterole wykorzystuje się też w leczeniu wielu chorób o podłożu bakteryjnym, wirusowym oraz grzybiczym.
Funkcje steroli syntetycznych
Ponieważ sterole niewystępujące w naturze są produkowane głównie w przemyśle farmaceutycznym, ich funkcje są uzależnione od działania leków, w których się je wykorzystuje. Jedną z głównych grup, w których występują syntetyczne sterole są środki antykoncepcyjne, mające na celu przede wszystkim hamowanie owulacji i uniemożliwianie zapłodnienia.
Źródła steroli
Większość steroli trafia do organizmu człowieka wraz z jedzeniem – można powiedzieć, że są one naturalnymi składnikami diety. Wyjątkiem są niektóre zoosterole, np. cholesterol endogenny, który naturalnie występuje w organizmie – jest produkowany głównie w wątrobie i jelitach. Jego uzupełnieniem jest tzw. cholesterol egzogenny, którego głównym źródłem są produkty pochodzenia zwierzęcego. W nich znajdują się także inne zoosterole.
Fitosterole spożywamy wraz z pokarmem roślinnym – szczególnie bogate w te związki są oleje roślinne, ale występują one także w nasionach, orzechach, warzywach i owocach. Warto wiedzieć, że sterolami roślinnymi coraz częściej dodatkowo wzbogaca się też takie produkty spożywcze, jak margaryny, majonezy i gotowe sosy. Popularność fitosteroli sprawiła też, że stały się one głównymi składnikami wielu gotowych suplementów diety.
Naturalnym źródłem mykosteroli są oczywiście grzyby jadalne, takie jak np. pieczarka dwuzarodnikowa, pieprznik jadalny, borowik szlachetny, czy grzyby shiitake. Choć są pod tym względem mniej popularne niż fitosterole, mykosterole również można znaleźć w formie suplementów diety.
Sterole, w szczególności roślinne, znajdują się też w składzie wielu kosmetyków. Ze względu na korzystne oddziaływanie na skórę są cenione zwłaszcza w liniach produktów przeciwstarzeniowych.
Dlaczego sterole są ważne dla zdrowia?
Sterole, niezależnie od ich pochodzenia, pełnią wiele zróżnicowanych funkcji w ludzkim organizmie. Związki te są obecne w komórkach i biorą udział w różnych istotnych procesach, m.in. umożliwiając wytwarzanie żółci, produkcję hormonów i syntezę niektórych witamin. Można powiedzieć, że ich obecność jest kluczowa dla utrzymania harmonijnej pracy całego organizmu, a ewentualne niedobory mogą skutkować jej wyraźnym zachwianiem.
Choć sterole w większości przyjmujemy w sposób nieświadomy wraz z pożywieniem, kolejne odkrycia dotyczące zalet poszczególnych związków należących do tej grupy wydają się zachęcać do celowego zwiększania ich obecności w diecie. W tym kontekście największym zainteresowaniem cieszą się fitosterole, które często są opisywane jako remedium na wysoki poziom cholesterolu, a także element profilaktyki przeciwnowotworowej. Jednak mimo ich niewątpliwych zalet trzeba podkreślić, że nadmierna suplementacja nie tylko nie przyniesie korzyści, ale może wręcz spowodować problemy zdrowotne, np. zaburzając prawidłowe wchłanianie witamin. Chcąc wzbogacić codzienną dietę o sterole warto najpierw poradzić się w tej kwestii specjalisty.
- Kopeć A., Nowacka E., Piątkowska E., Leszczyńska T.; "Charakterystyka i prozdrowotne właściwości steroli roślinnych"; ŻYWNOŚĆ. Nauka. Technologia. Jakość” 2011, nr 3; 2020-07-06;
- Sułkowska-Ziaja K., Hałaszuk P., Mastej M., Piechaczek M., Muszyńska B; "Mykosterole – charakterystyka i znaczenie biologiczne"; Medicina Internacia Revuo 2016, nr 1; 2020-07-06;
- Nowak A.; "Fitosterole w codziennej diecie"; „Postępy Fitoterapii” 2011, nr 1; 2020-07-06;
- https://www.livestrong.com/article/341576-sterol-functions/; 2020-07-06;
- https://foodinsight.org/functional-foods-fact-sheet-plant-stanols-and-sterols/; 2020-07-06;
