Ciemierniki kwiaty – sadzenie, uprawa i pielęgnacja
Ciemierniki to niezwykłe kwiaty łączące uwodzicielskie wręcz piękno z trującymi właściwościami. Co ciekawe, od czasów Hipokratesa po średniowiecze wykorzystywano je do leczenia melancholii, obłędu i… pasożytów wewnętrznych. Ekstrakt z ciemierników był skutecznym środkiem na wywoływanie wymiotów – stąd też prawdopodobnie łacińska nazwa Helleborus pochodząca od greckich słów „szkodzić” i „jedzenie”.
Cała historia ciemierników pełna jest sprzeczności, tajemnych mocy i makabry. Według mitologii greckiej, bóg Dionizos zesłał na córki króla Argos szaleństwo, każące im biegać nago po lesie – ponoć ekstrakt z toksycznych kwiatów je uzdrowił. Z drugiej strony, starożytni Gallowie mieli ponoć maczać groty swych strzał w soku ciemierników, aby zapewnić im śmierć z byle zranienia. W średniowieczu z kolei miały używać ich wiedźmy do przywoływania demonów…
Tyle mrocznych opowieści, które dość łatwo jest wyjaśnić trującym działaniem kwiatów oraz ich fantazyjnym wyglądem. Jako rodzaj botaniczny należą one do rodziny jaskrowatych i obejmują ok. 20 gatunków, z których dwa występują w stanie naturalnym w Polsce: ciemiernik czerwonawy (H. purpurascens) i ciemiernik zielony (H. viridis). W rodzimych ogrodach możemy jednak śmiało uprawiać także bardziej egzotyczne gatunki i odmiany.
Toksyczność tego gatunku wynika z obecności w soku helleboryny i helleborydyny – wysoce trujących alkaloidów, które mają piekący smak i po spożyciu mogą powodować nawet paraliż mięśni oddechowych. Co jednak interesujące, obecność tych dwóch substancji przekłada się na właściwości prozdrowotne, którymi wyróżniają się ciemierniki – uprawa tej rośliny może być więc prowadzona z myślą o pozyskaniu z niej ekstraktów do produkcji preparatów leczniczych. I rzeczywiście tak się dzieje, ponieważ składniki znajdujące się w tej roślinie są stosowane do wytwarzania m.in. środków nasercowych.
Ciemierniki są doceniane pod kątem zdrowotnym również z tego względu, że produkowanym przy ich użyciu środkom przypisuje się korzystny wpływ na metabolizm organizmu, dlatego wykorzystuje się go w rozmaitych suplementach odchudzających. Ponadto ma właściwości moczopędne i oczyszczające organizm z niepożądanych toksyn czy metali. Ułatwia też zasypianie, uspokaja i wspomaga walkę z zaparciami oraz problemami z funkcjonowaniem układu trawiennego. Krótko mówiąc, ciemierniki mają bogate działanie prozdrowotne, które szczególnie doceniano w medycynie ludowej.
Ciemierniki to rośliny rozwijające się z kłączy, które osiągają wysokość do 80 cm, ale zwykle bywają niższe. Rozrastają się za to dość intensywnie do boków, tworząc kępy o szerokości nawet 100 cm. Charakterystyczne są ich grube, błyszczące łodygi przypominające tkankę sukulentów, z których wyrastają skórzaste liście o delikatnie ząbkowanych brzegach. Kwiaty pojawiają się późną zimą lub wiosną i przyjmują kształt zwisających pięciopłatkowych kubków, które rozwijają się do pełni, ukazując bardzo zdobny koszyczek kwiatowy. Zapylane są przez pszczoły, ale nasiona roznoszą mrówki – środowisko leśne jest bowiem typowym ekosystemem dla rodzaju Helleborus.
Ciemierniki – wymagania glebowe
W warunkach naturalnych większość ciemierników rośnie na glebach lekko alkalicznych, ale doświadczeni ogrodnicy wskazują, że odczyn nie jest tak istotny – wartości około 7.00 pH są optymalne. O wiele ważniejsza jest natomiast żyzność i przepuszczalność podłoża, bowiem zarówno zabagnienie, jak i suchość nie służą tym leśnym kwiatom. Idealnie jest wybierać stanowiska w półcieniu, np. między drzewami i liściastymi krzewami, na wschodniej lub północnej stronie posesji, w miejscu osłoniętym od silnych wiatrów. Samą ziemię należy porządnie przekopać, w razie potrzeby zaopatrzyć w warstwę drenażu i zmieszać z organicznym kompostem lub gnojówką.
Sadzenie i uprawa ciemierników
Ciemierniki mają dość długie korzenie rosnące w dół, więc przy sadzeniu trzeba wziąć pod uwagę jakość podłoża na głębokości minimum 0,5 metra. Sadzonki umieszcza się w glebie w marcu lub kwietniu – można je kupić lub przygotować samodzielnie z nasion wysianych we wnętrzu jeszcze zimą. Każdą roślinkę po wyjęciu z doniczki warto włożyć do wiadra z wodą, a po napęcznieniu bryły korzeniowej ręcznie ją rozluźnić. Ciemierniki umieszczamy w przygotowanym uprzednio podłożu w odległościach 30-50 cm od siebie.
Karpę należy przysypać ok. 5 cm ziemi, uważając jednak, aby bryła korzeniowa nie była umieszczona głębiej – nie służy to roślinom. Wokół warto rozłożyć niezbyt grubą warstwę kory mulczującej.
Ciemiernikom warto poświęcić trochę uwagi również w okresie około kwitnienia. Późną zimą poleca się cierpliwie usuwać wszystkie więdnące i obumarłe liście, tak, aby odsłonić rozwijające się pączki i zapobiec chorobom. Niektórzy profilaktycznie usuwają wręcz wszystkie liście wraz z końcem grudnia. Usuwać należy również przekwitłe kwiaty, a w przypadku ciemiernika cuchnącego po przekwitnięciu ścinamy wręcz całe łodygi.
Podlewanie i nawożenie ciemierników
Wybór zacienionego stanowiska i mulczowanie gleby wokół ciemierników pomaga zachować lubianą przez nie wilgotność podłoża. Dorosłe osobniki radzą sobie bardzo dobrze bez podlewania przez większą część roku – wyjątkiem są dłuższe okresy suszy, w czasie których kwiaty należy podlewać, starając się kierować strumień wody raczej w kierunku korzeni niż liści.
Częstotliwość i rodzaj nawożenia zależą natomiast w dużej mierze od powodzenia uprawy. W przypadku niesatysfakcjonującego wzrostu warto na wiosnę zaaplikować ciemiernikom standardową dawkę uniwersalnego nawozu mineralnego lub mączkę kostną. Przy dobrze rozwijających się roślinach wystarczą mniejsze dawki nawozu, a idealnie organiczny kompost rozkładany na zagonie wczesną wiosną. Drugą dawkę nawozu warto podać na przełomie sierpnia lub września, gdy na łodygach pojawiają się pączki jesiennych kwiatów.
Rozmnażanie ciemierników
Ciemierniki ogrodowe to gatunki wieloletnie, które z czasem zapełniają zagon i aż proszą się o rozsadzenie. Wczesną wiosną lub wczesną jesienią można więc wykopać całe okazy, a następnie podzielić je wraz z karpą na kilka mniejszych kawałków. Przesadzone na nowe stanowiska są z początku dość słabe i nie kwitną obficie, ale przy regularnym podlewaniu i odrobinie cierpliwości zagęszczają się na nowo. Wyjątkiem od tej reguły jest ciemiernik cuchnący, który nie da się dzielić i wymaga sadzenia z nasion w celu propagacji. Z nasion da się rozmnażać także inne gatunki ciemierników. Pozyskujemy je z przekwitłych kwiatów i wysiewamy do donic z substratem między czerwcem a sierpniem. W okresie lata dobrze jest pozostawić naczynia na świeżym powietrzu, a po wykiełkowaniu schować je jesienią do szklarni lub za okno. Ten sposób propagacji jest jednak dość powolny – rośliny osiągają pełnię okazałości dopiero po ok. 3 latach.
Ochrona ciemierników
Ciemierniki to rośliny odporne na mróz, które powinny przetrwać w glebie wiele lat. Nie służą im jednak bezśnieżne zimy z niskim temperaturami – wówczas nadziemne części rośliny mogą przemarznąć i nie doczekamy się wczesnowiosennych kwiatów w kolejnym roku. Dlatego przy niesprzyjających prognozach warto zagon przykryć warstwą kory, a zielone części dodatkowo okryć gałęziami iglaków.
Niestety, na ciemiernikach okazyjnie pojawiają się też mszyce i ślimaki, które można zwalczać klasycznymi metodami (np. woda z mydłem, fizyczne usuwanie, specjalna chemia). Nieco więcej kłopotów sprawiają choroby grzybowe, zwłaszcza czarna plamistość liści. Przeciwdziałać jej można regularnie usuwając ulistnienie w czasie zimy, zaś wszystkie dotknięte plamami części roślin należy jak najszybciej zniszczyć. Chorobom pleśniowym zapobiega natomiast regularne przerzedzanie struktury zagonu.
Ciemierniki w domu i ogrodzie
Nikt już dziś nie poleca ciemierników do celów leczniczych – tkanki roślin zawierają trujące glikozydy, o których obecności dobitnie świadczy choćby intensywny zapach po przełamaniu łodygi. Dlatego przy przesadzaniu i pielęgnacji roślin rodzaju Helleborus poleca się noszenie rękawic ogrodniczych.
Tym niemniej ciemierniki pozostają wspaniałym dodatkiem do ogrodów, zwłaszcza ich mniej dopieszczanych, zacienionych części. Wielu profesjonalistów radzi sadzić jej na zboczach i podwyższonych zagonach, aby móc w pełni docenić urodę pochylonych w kierunku ziemi kwiatów. Za idealnych kompanów służą ciemiernikom śnieżynki, krokusy, żonkile i floksy.
Kwiaty można również wykorzystywać do kompozycji bukietowych – w tym celu najlepiej umieszczać je w wodzie z odżywką do kwiatów ciętych oraz łyżką alkoholu etylowego.
Ciekawe odmiany ciemierników
Ciemierniki nie prezentują co prawda tak szerokiej gamy barw i kształtów jak inne popularne gatunki ogrodowe, ale i ich różnorodność też zasługuje na uwagę. Szczególną popularnością cieszą się ciemierniki białe, zwane również różami Bożego Narodzenia. Zakwitają one bowiem często już w grudniu i jako kwiat doniczkowy mogą być piękną, śnieżnobiałą ozdobą świątecznego stołu. Do innych spektakularnych odmian należą hybrydy: ciemiernik cuchnący (H. foetidus) o nieprzyjemnym zapachu, ale ciekawych zielono-czerwonych kwiatach, ciemiernik korsykański (H. argutifolius) w żółto-zielonej tonacji oraz biało-różowy ciemiernik wschodni (H. orientalis). Ile kosztuje ciemiernik? Cena pojedynczej sadzonki wynosi z reguły kilkanaście–kilkadziesiąt złotych – to relatywnie tanie kwiaty, które można niskim kosztem kupić w wielu sklepach, do czego z całą mocą zachęcamy każdego, kto się jeszcze nad tym zastanawia.
Ciemiernik – pytania i odpowiedzi
1. Które elementy rośliny są trujące?
Każda ich część zawiera toksyny, jednak kumulują się one w największych ilościach głównie w liściach i korzeniach.
2. Jakie są objawy zatrucia?
O tym, że ciemiernik, jego kwiat, spowodował szkody w ludzkim organizmie, świadczą takie reakcje, jak nadmierne wydzielanie śliny, swędzenie w jamie ustnej, nudności i wymioty, problemy z oddychaniem czy mocno poszerzone źrenice.
3. Jak bardzo trujące są to rośliny?
Ponieważ kwiaty ciemiernik zawierają bardzo silną toksynę, jaką jest helleboryna, spożycie ich soku może powodować nawet zgon poprzez doprowadzenie do paraliżu układu oddechowego. Z kolei jego kontakt ze skórą skutkuje intensywnymi podrażnieniami.
- Darcy Larum; "Getting To Know Hellebore Plant History"; gardeningknowhow.com; 2019-04-12;
- Northwest Garden Nursery; "Hellebore Care Instructions"; northwestgardennursery.com; 2019-04-12;
- Janet Loughrey; "Hellebore flowers offer beautiful late winter bloom"; gardendesign.com;
- Karen Stephenson; "Hellebores: The First Plant to Flower"; decodedplants.com; 2019-04-12;
