obszar chronionego krajobrazu

Obszar chronionego krajobrazu – forma ochrony przyrody obejmująca tereny wyróżniające się wysokimi walorami przyrodniczymi, krajobrazowymi i rekreacyjnymi, w obrębie których dopuszczone są turystyczne i wypoczynkowe formy użytkowania i zrównoważona działalność gospodarcza z wykluczeniem inwestycji uciążliwych dla środowiska przyrodniczego. Obszary chronionego krajobrazu stanowią mozaikę zróżnicowanych typów ekosystemów, takich jak doliny rzeczne, starorzecza, źródliska, jeziora, oczka wodne, mokradła, bagna, torfowiska, łąki, murawy kserotermiczne i napiaskowe, zwarte kompleksy leśne, wzgórza, pasma górskie, wydmy śródlądowe i nadmorskie. Pełnią funkcję naturalnej strefy ochronnej (tzw. otuliny) dla innych obszarów chronionych (np. parków narodowych i krajobrazowych, rezerwatów przyrody, obszarów Natura 2000) oraz korytarzy ekologicznych umożliwiających migrację zwierząt, roślin lub grzybów pomiędzy parkami narodowymi i parkami krajobrazowymi.

Ochrona obszarowa

Ochrona obszarowa stanowi formę ochrony przyrody skupiająca się na zachowaniu cennych ekosystemów naturalnych, siedlisk przyrodniczych, krajobrazów i pojedynczych elementów przyrody (ożywionej lub nieożywionej) oraz zapewnieniu prawidłowego przebiegu procesów ekologicznych i stabilności układów biologicznych (np. populacji, biocenoz, ekosystemów). Działania ochronne podejmowane na obszarach chronionych mogą mieć charakter ochrony ścisłej (zakładającej brak ingerencji w funkcjonowanie ekosystemów naturalnych lub siedlisk przyrodniczych) lub częściowej (dopuszczającej przeprowadzanie działań konserwatorskich).

Ochrona obszarowa realizowana jest za pośrednictwem systemu obszarów chronionych, do których zaliczane są:

• parki narodowe – obszary cechujące się szczególnie wysokimi walorami naukowymi, przyrodniczymi, krajobrazowymi i kulturowymi, mające na celu zachowanie układów przyrodniczych i zachodzących w ich obrębie procesów ekologicznych, różnorodności gatunkowej, tworów przyrody nieożywionej i swoistych cech krajobrazu;
• rezerwaty przyrody – obszary cechujące się wysokimi walorami przyrodniczymi, naukowymi, kulturowymi i turystyczno-krajobrazowymi; mające na celu zachowanie określonych ekosystemów naturalnych, siedlisk zagrożonych gatunków roślin lub zwierząt oraz elementów przyrody nieożywionej;
• parki krajobrazowe – obszary cechujące się wysokimi walorami przyrodniczymi, krajobrazowymi, historycznymi, turystycznymi i kulturowymi; mające na celu zachowanie określonych elementów przyrody (np. różnorodności gatunkowej, rzeźby terenu, stosunków wodnych) oraz swoistych cech krajobrazu;
• obszary chronionego krajobrazu – obszary cechujące się wysokimi walorami przyrodniczymi, krajobrazowymi i rekreacyjnymi; mające na celu zachowanie określonych typów ekosystemów naturalnych, pełniące rolę łącznika pomiędzy innymi formami ochrony obszarowej.
• W obrębie obszarów chronionych często znajdują się również obiekty i tereny objęte innymi formami ochrony przyrody, takie jak pomniki przyrody chroniące pojedyncze twory przyrody (np. stare drzewa, źródła, wodospady, skałki, głazy narzutowe, jaskinie) i użytki ekologiczne chroniące fragmenty ekosystemów naturalnych, zbiorowiska roślinne i siedliska zagrożonych gatunków (np. kępy drzew, oczka wodne, bagna, torfowiska, wychodnie i ostańce skalne). 

Nadwarciański Obszar Chronionego Krajobrazu obejmuje ochroną dolinę Warty z jej naturalną szatą roślinną. Pełni również rolę korytarza ekologicznego łączącego Pradolinę Toruńsko-Eberswaldzką z Parkiem Krajobrazowym Międzyrzecza Warty i Widawki. Źródło: MOs810, CC BY-SA 4.0, via Wikimedia Commons

Zasady funkcjonowania obszarów chronionego krajobrazu

Obszary chronionego krajobrazu stanowią formę obszarowej ochrony przyrody obejmującą tereny wyróżniające się wysokimi walorami przyrodniczymi, krajobrazowymi i rekreacyjnymi, w obrębie których dopuszczone są turystyczne lub wypoczynkowe formy użytkowania oraz zrównoważona działalność gospodarcza człowieka z wykluczeniem inwestycji uciążliwych dla środowiska przyrodniczego, przyczyniających się m.in. do zaburzenia równowagi ekologicznej objętych ochroną krajobrazów (np. inwestycji przemysłowych lub wydobywczych).

• doliny rzek, doliny potoków górskich, zakola rzek, starorzecza, źródliska, wywierzyska;
• polodowcowe jeziora rynnowe, jeziora przybrzeżne, zalewy, śródleśne oczka wodne;
• tereny podmokłe (np. mokradła, bagna, torfowiska, szuwary, mszary);
• tereny trawiaste (np. wilgotne łąki trzęślicowe i ostrożeniowe, świeże łąki rajgrasowe, łąki górskie, murawy napiaskowe, murawy kserotermiczne, murawy bliźniczkowe);
• zwarte kompleksy leśne (np. grądy, łęgi, olsy, dąbrowy kwaśne, dąbrowy świetliste, buczyny kwaśne, buczyna karpacka, bory sosnowe, bory mieszane, lasy mieszane
• pagórki polodowcowe (tzw. drumliny), wzgórza morenowe, pasma górskie;
• wydmy śródlądowych, wydmy nadmorskie.

Obszary chronionego krajobrazu wyznaczane są w drodze uchwały sejmiku województwa, określającej jego nazwę, lokalizację, obszar, osobę sprawującą nadzór i ustalenia dotyczące czynnej ochrony ekosystemów i zakazów obowiązujących na danym obszarze chronionym (lub jego części) wynikające z potrzeb jego ochrony. W Polsce znajduje się 386 obszarów chronionego krajobrazu zajmujących powierzchnię 71 tys. km² (22,7% powierzchni kraju).

Pagórki polodowcowe (tzw. drumliny) na terenie Obszaru Chronionego Krajobrazu Drumliny Zbójeńskie. Źródło: 1bumer, CC BY-SA 4.0, via Wikimedia Commons

Działania ochronne w obrębie obszaru chronionego krajobrazu

Obszary chronionego krajobrazu stanowią część składową systemu obszarów chronionych charakteryzującą się łagodniejszymi wymogami ochronnymi w porównaniu do rygorów obowiązujących na terenie parków narodowych, parków krajobrazowych lub rezerwatów przyrody. Działania ochronne podejmowane w obrębie obszarów chronionego krajobrazu skupiają się na zachowaniu trwałości ekosystemów i utrzymaniu różnorodności biologicznej oraz przeciwdziałaniu realizacji przedsięwzięć niekorzystnych dla środowiska przyrodniczego.

• zachowanie zbiorników i cieków wodnych (np. starorzeczy, oczek wodnych) wraz z ich naturalną obudową biologiczną (np. szuwarami, zadrzewieniami) w celu zwiększenia różnorodności biologicznej i ograniczenia spływu biogenów
• regulację cieków wodnych (np. rzek, potoków górskich) w zakresie niezbędnym dla ochrony przeciwpowodziowej dla przyległych obszarów lądowych, mającej na celu zapobieganie lub ograniczanie skutków potencjalnej powodzi
• zwiększanie naturalnej retencji wodnej poprzez odtwarzanie funkcji obszarów źródliskowych lub osuszonych obszarów podmokłych (np. bagien, torfowisk, mokradeł) o wysokich zdolnościach retencyjnych;
• zachowanie i przywracanie naturalnego biegu cieków wodnych pełniących funkcję korytarzy ekologicznych umożliwiających migrację lub przemieszczanie się zwierząt wodnych między różnymi typami ekosystemów;
• zachowanie siedlisk rzadkich i zagrożonych wyginięciem gatunków roślin i zwierząt (np. pływaczy, strzebli przekopowej, żółwia błotnego)

Ustalenia dotyczące ochrony czynnej ekosystemów lądowych obejmują:

• utrzymywanie ciągłości i trwałości zwartych kompleksów leśnych stanowiących ważne korytarze ekologiczne dla dużych ssaków kopytnych i drapieżnych;
• tworzenie i odtwarzanie stref przejściowych pomiędzy różnymi typami ekosystemów (tzw. ekotonów) w celu zwiększenia różnorodności biologicznej;
• zalesianie gruntów nieprzydatnych do uprawy rolniczej lub innych typów działalności gospodarczej (np. rekreacyjnej) z wyłączeniem nieleśnych siedlisk przyrodniczych, punktów i ciągów widokowych;
• zachowanie cennych siedlisk leśnych (np. śródleśnych cieków i oczek wodnych, torfowisk, mokradeł, polan) i siedlisk nieleśnych (np. łąk, obszarów wodno-błotnych, torfowisk, oczek wodnych, zadrzewień i zakrzewień śródpolnych);
• utrzymywanie odpowiedniego poziomu wód gruntowych istotnego dla zachowania siedlisk podmokłych (np. bagien, mokradeł, torfowisk);
• zachowanie siedlisk rzadkich i zagrożonych gatunków roślin, zwierząt i grzybów (np. storczyków, owadów kserotermofilnych, gniewosza plamistego).

Na terenie obszarów chronionego krajobrazu obowiązują następujące zakazy:

• zabijania dzikich gatunków zwierząt, niszczenia ich schronień (np. nor, legowisk),  miejsc rozrodu (np. tarlisk) oraz złożonych jaj, z wyłączeniem amatorskiego połowu ryb i działań związanych ze zrównoważoną gospodarką leśną, rybacką i łowiecką;
• realizacji przedsięwzięć wywierających szkodliwy wpływ na środowisko przyrodnicze (np. działalności przemysłowej lub wydobywczej);
• likwidowania zadrzewień śródpolnych, przydrożnych lub nadwodnych, z wyłączeniem działań związanych z ochroną przeciwpowodziową lub zapewnieniem bezpieczeństwa ruchu drogowego i wodnego;
• wydobywania skał (np. wapieni, piaskowców, torfu), skamieniałości (np. kopalnych szczątków roślinnych zwierzęcych), minerałów i bursztynu w celach gospodarczych;
• wykonywania prac ziemnych zniekształcających rzeźbę terenu, z wyłączeniem działań związanych z ochroną przeciwpowodziową, przeciwsztormową i przeciwosuwiskową;
• dokonywania zmian stosunków wodnych, z wyłączeniem działań ochronnych i działań związanych ze zrównoważonym wykorzystaniem obszarów rolniczych i leśnych bądź racjonalną gospodarką wodną lub rybacką;
• likwidowania naturalnych zbiorników wodnych (np. śródleśnych oczek wodnych, jezior), starorzeczy i obszarów wodno-błotnych (np. mokradeł, bagien, torfowisk);
• lokalizacji obiektów budowlanych w pasie szerokości 100 m od linii brzegowej rzek, jezior i innych zbiorników wodnych; oraz w pasie szerokości 200 m od linii brzegów klifowych lub pasie technicznym wybrzeża morskiego.

Działania prowadzone w obrębie obszarów chronionego krajobrazu wraz z obowiązującymi zakazami umożliwiają ochronę zróżnicowanych typów ekosystemów z ich różnorodnością biologiczną, co przekłada się na ich wysoką wartość przyrodniczą, krajobrazową i rekreacyjną oraz istotną rolę ekologiczną jako łącznika między pozostałymi obszarami chronionymi.

Torfowisko śródleśne na terenie Brzóźniańskiego Obszaru Chronionego Krajobrazu. Źródło: Panek, CC BY-SA 4.0, via Wikimedia Commons

Ekologiczne znaczenie obszarów chronionego krajobrazu

Obszary chronionego krajobrazu pełnią funkcję naturalnej strefy ochronnej (tzw. otuliny) dla innych obszarów chronionych – parków narodowych, parków krajobrazowych, rezerwatów przyrody oraz sieci obszarów Natura 2000 (obszarów specjalnej ochrony ptaków, specjalnych obszarów ochrony siedlisk), zabezpieczającej je przed licznymi zagrożeniami zewnętrznymi wynikającymi z działalności człowieka. Obszary chronionego krajobrazu są również ważnymi korytarzami ekologicznymi umożliwiającymi przemieszczanie się gatunków między różnymi obszarami chronionymi (np. rezerwatami przyrody, parkami narodowymi) bądź osobników pomiędzy rozproszonymi populacjami danego gatunku zasiedlającymi fragmenty środowiska o zbliżonych warunkach siedliskowych (tzw. płaty siedliska). Stanowią je przeważnie doliny rzeczne, pasma górskie bądź ciągi kompleksów leśnych, zakrzewień lub zbiorowisk bagienno-łąkowych o pasowym przebiegu roślinności. Obszary chronionego krajobrazu jako korytarze ekologiczne ułatwiają więc rozprzestrzenianie się (dyspersję) zwierząt, roślin i grzybów oraz umożliwiają efektywną wymianę genową pomiędzy populacjami, ograniczając tym samym niekorzystne efekty wsobności (inbredu) w izolowanych populacjach o malej liczebności.

Obszar Chronionego Krajobrazu Góry Bystrzyckie i Orlickie stanowi naturalną otulinę Parku Narodowego Gór Stołowych. Fot. Dziajda/Shutterstock