Mukowiscydoza – objawy, przyczyny i leczenie mukowiscydozy

Mukowiscydoza jest chorobą rzadką, ale bardzo poważną i głośną w ostatnich latach, między innymi za sprawą mediów. Opowieści o życiu chorych trafiły już nawet na wielki ekran, poruszając wiele ważnych wątków dotyczących genetyki, społecznej odpowiedzialności czy rodzinnego wsparcia. Co warto wiedzieć o mukowiscydozie, ryzyku zachorowania i dostępnych formach terapii?

Jeden na 20 Europejczyków jest nosicielem genu odpowiedzialnego za rozwój mukowiscydozy. Częstość zachorowania wśród przedstawicieli rasy kaukaskiej jest najwyższa i według współczesnych szacunków wynosi 1 na 3000-3200 urodzeń. Ludzie o innych korzeniach etnicznych chorują znacznie rzadziej, więc trudno się dziwić, że mukowiscydoza zyskała już sobie przydomek klątwy białego człowieka.

Dlaczego chorujemy mukowiscydozę?

Mukowiscydozą nie można się zarazić. Jest to choroba dziedziczna wynikająca tylko i wyłącznie z genów przekazanych potomstwu przez rodziców i zazwyczaj aktywna już od momentu narodzin. Jej geneza jest zaskakująco prosta – wystarczy defekt jednego genu o nazwie CFTR. Nosiciele to osoby, które posiadają jedną błędną kopię genu i jedną zdrową. Swojemu potomstwu mogą przekazać jedną lub drugą. Jeśli drugi rodzic również będzie nosicielem i dziecko otrzyma dwie recesywne kopie genu, zachoruje. Jest to więc poniekąd genetyczna ruletka w ciemno – większość z nas nie ma wszak pojęcia czy posiada ową pechową kopię CFTR. Historia mukowiscydozy w rodzinie powinna jednak rodzić pewne podejrzenia.

Problem polega na tym, że choć przedmiotowy gen jest zaledwie jednym z ponad dwudziestu tysięcy obecnych w naszym DNA, jego ekspresja dotyczy bardzo licznych i kluczowych komórek organizmu wyścielających nasze drogi oddechowe, układ pokarmowy i płciowo-moczowy, a także trzustkę i ślinianki. Mutacja CFTR w obu kopiach powoduje zaburzenia w przenikaniu chloru i sodu przez błony komórkowe. Ów pozornie niewielki defekt ma kolosalne znaczenie dla organizmu, gdyż bez sprawnej dyfuzji obniża się poziom wody tkankach, dochodzi do zagęszczenia śluzu, utraty soli i poważnych zaburzeń w funkcji wydzielniczej gruczołów. Obrazowo mówi się czasem, że chory na mukowiscydozę zaczyna tonąć we własnych, niezwykle gęstych płynach fizjologicznych.

Objawy mukowiscydozy

Dzięki rozwojowi medycyny w krajach rozwiniętych ogromna większość przypadków mukowiscydozy diagnozowana jest w szpitalach położniczych w ramach przesiewowych badań noworodków. Nawet w przypadku ich braku na pierwsze objawy nie trzeba jednak zwykle długo czekać. Manifestują się one przede wszystkim problemami płucnymi, takimi jak chroniczny kaszel oraz płytki, świszczący oddech. Skóra chorego jest wyraźnie słona w smaku, a mimo zwiększonego apetytu nie dochodzi do przyrostu wagi. Do typowych symptomów należą również tłuste, zwarte stolce oraz polipy nosowe.

Dwie trzecie wszystkich chorych otrzymuje diagnozę jeszcze w pierwszym roku życia – do jej potwierdzenia wystarczy prosty test potu. Paradoksalnie, w rzadkich przypadkach chorobę odkrywa się dopiero w wieku młodzieńczym lub nawet dorosłym. Ta sytuacja dotyczy pacjentów, u których mimo wrodzonej choroby symptomy rozwijają się z pewnym opóźnieniem. Jak się łatwo domyśleć, jest to korzystniejszy dla zdrowia scenariusz, który wiąże się z łagodniejszym przebiegiem i mniejszym ryzykiem. U dorosłych dodatkowe symptomy mogą obejmować również bezpłodność oraz stany zapalne stawów.

W jaki sposób mukowiscydoza zagraża życiu?

Jeszcze w latach 30-tych ubiegłego stulecia mukowiscydoza zabijała większość pacjentów w ciągu pierwszego roku ich życia. Dzisiaj połowa chorych dożywa nawet 50 lat! Nie oznacza to jednak, że ich życie nie podlega ciągłemu zagrożeniu.

Przebieg choroby może cechować się różną intensywnością u różnych chorych. Podstawowym problemem jest ów zalegający w organizmie gęsty śluz, który stwarza niezwykle korzystne środowisko dla rozwoju bakterii. W rezultacie chorzy na mukowiscydozę podlegają szczególnie wysokiemu ryzyku zapaleń płuc i niedrożności dróg oddechowych. Mogą borykać się również z odmą opłucnej, a także trwałym poszerzeniem kanalików płucnych. Ponadto do komplikacji mukowiscydozy zalicza się również:

• niewydolność trzustki i wynikające z niej niedobory witamin A, D, E i K, a także cukrzycę
• niewydolność nerek oraz wątroby łącznie z marskością tej ostatniej;
• niedrożność jelit
• zatrzymanie akcji serca wskutek uszkodzenia płuc
• skrajne niedożywienie oraz osłabienie struktury kości
• utratę kontroli nad pęcherzem moczowym;
• nowotwory przełyku, żołądka, jelita grubego, wątroby i trzustki.

Nie bez uszczerbku pozostaje również psychika chorych, którzy sporą część życia muszą spędzać w szpitalach i u lekarzy. Depresja i zaburzenia lękowe to, niestety, częste przypadłości chorych na mukowiscydozę.

Leczenie mukowiscydozy

Mukowiscydoza jest jak dotąd chorobą niewyleczalną. Owszem, współczesna medycyna potrafi skutecznie radzić sobie z wieloma jej objawami przedłużając długość i komfort życia pacjentów. Podstawą dobrych rokowań jest jednak aktywna współpraca z lekarzami, przestrzeganie zasad prewencji stanów zapalnych oraz regularne oczyszczanie dróg oddechowych. To ostatnie obejmuje zarówno trwałe przyjmowanie leków rozszerzających drogi oddechowe i rozrzedzających zalegający w nich śluz, jak i specjalne urządzenia oraz techniki pozwalające fizycznie wydobywać wydzielinę z płuc, oskrzeli i tchawicy. W tym zakresie pomocna bywa również fizykoterapia.

Do standardowych leków podawanych pacjentom z mukowiscydozą zalicza się również preparaty przeciwzapalne, w tym kortykosteroidy czy ibuprofen, oraz antybiotyki dla zwalczania poszczególnych infekcji. Ponadto bardzo ważnym elementem terapii są tzw. modulatory białka CFTR, które redukują problem przenikania jonów soli i mogą aktywnie zapobiegać wielu płucnym komplikacjom. W przypadku bardzo zaawansowanej choroby pacjentom sugeruje się również zabiegi operacyjne polegające np. na usunięciu polipów nosowych, rekonstrukcji jelit czy nawet transplantacji płuc. W szpitalach prowadzi się także aktywne odsysanie śluzu z dróg oddechowych za pomocą endoskopu.

Życie z mukowiscydozą

Pomimo ogromnych postępów, jakie uczyniła medycyna w zakresie opieki nad pacjentami z podwójną mutacją genu CFTR, nie można jeszcze powiedzieć, że są oni w stanie wieść normalne życie. Ryzyko komplikacji jest bowiem na tyle wysokie, że już samo wystrzeganie się drobnoustrojów odpowiedzialnych za infekcje dróg oddechowych w poważnym stopniu ogranicza wiele aktywności.

W codziennym życiu chorym pomagają również środki przeczyszczające, suplementy witaminowe, a także enzymy trawienne pozwalające lepiej przyswajać wartości odżywcze z pożywienia. Zdrowe nawyki są oczywiście więcej niż wskazane – chorym zaleca się zwłaszcza regularny wysiłek fizyczny, który pozwala efektywniej udrażniać drogi oddechowe, poprawia samopoczucie i wzmacnia serce oraz kości. Ważna jest również odpowiednia dieta, wysokokaloryczna i bogata w witaminy rozpuszczalne w tłuszczach, a także niezwykle rygorystyczne mycie rąk.

Prognozy na przyszłość – nowe terapie

Wspomniana wyżej terapia polegająca na podawaniu modulatorów białka CFTR to zdaniem naukowców dopiero wstęp do skutecznego leczenia mukowiscydozy. Niestety, preparatów tych nie mogą bowiem przyjmować wszyscy pacjenci. Cały czas prowadzi się jednak szeroko zakrojone badania nad zaawansowanymi terapiami genowymi. Rozwijane leki podawane w okresie dzieciństwa i młodości miałyby znacznie opóźnić i złagodzić degradację płuc. Najbardziej obiecująco wyglądają próby wprowadzenia do organizmu pożądanego DNA za pomocą hybrydy wirusa, który normalnie atakuje układ oddechowy. Mógłby on przemycać zdrowe geny do komórek płuc zapobiegając nadmiernemu gromadzeniu się śluzu. Tym samym możliwe byłoby nawet życie bez większej ilości leków.

W jeszcze bardziej śmiałych wizjach, nad którymi już pracują ekipy badawcze m.in. z Holandii i Szwajcarii mówi się o nowej technologii leków, które będą odwracać mutację wadliwych genów CFTR. Jest to wyzwanie o tyle trudne, że są różne warianty mutacji a leczenie musiałoby adresować jedną konkretną. Niezależnie od mutacji pacjentom mogłyby natomiast pomóc leki podawane w formie nebulizacji, który łączyłyby działanie rozszerzające oskrzela z przeciwzapalnym. Życie chorych uległoby znaczącej poprawie.

Wreszcie, na etapie testów klinicznych są już także terapie polegające na rozwoju miniaturowych organoidów, które mogłyby leczyć nawet dotknięte mukowiscydozą komórki jelit. Pozostaje mieć nadzieję, że wysiłki te będą uwieńczone sukcesem, a już w przyszłej dekadzie klątwa genu CFTR zostanie zneutralizowana dzięki nauce!