Definicja pojęcia:

pleśń

Pleśń – potoczna nazwa mikroskopijnych grzybów strzępkowych (filamentalnych) zaliczanych do typu workowców (Ascomycota) i sprzężniaków (Zygomycota), tworzących na powierzchni podłoża organicznego gęsty nalot o białym, szarym, zielonawym, niebieskawym, żółtawym, pomarańczowym, brązowym bądź czarnym zabarwieniu. Grzyby pleśniowe w przeważającej większości są organizmami saprotroficznymi odżywiającymi się martwą materią organiczną pochodzącą z rozkładających się szczątków innych organizmów żywych (np. grzybów, roślin, zwierząt). Niektóre pleśnie są pasożytami innych grzybów, roślin i zwierząt, wywołując u tych organizmów infekcje grzybicze (mykozy) (fuzariozy, alternariozy, mukormikozy, aspergilozy). Wiele gatunków odpowiedzialnych jest również za niszczenie przechowywanych produktów żywnościowych (pieczywa, owoców, warzyw). Grzyby pleśniowe wykorzystywane są głównie w przemyśle spożywczym do produkcji serów pleśniowych (np. Camembert, Brie, Roquefort, Gorgonzola) i przemyśle farmaceutycznym do produkcji antybiotykupenicyliny (pędzlaki); inne gatunki stosowane są w przemyśle chemicznym do otrzymywania kwasów organicznych oraz procesie oczyszczania i biodegradacji ścieków przemysłowych (np. kropidlaki, rozłożki).
  1. Występowanie pleśni
  2. Cechy charakterystyczne pleśni
  3. Znaczenie biologiczne pleśni
  4. Zastosowanie pleśni

Występowanie pleśni


Grzyby pleśniowe są organizmami kosmopolitycznymi, szeroko rozprzestrzenionymi na kuli ziemskiej. Charakteryzują się niewielkimi wymaganiami środowiskowymi, w związku z czym obecne są w różnorodnych siedliskach lądowych bądź wodnych. Większość pleśni stanowią tlenowce (aeroby) rozwijające się przy dostępie wolnego tlenu; nieliczne bytują w warunkach beztlenowych (np. sierpik Fusarium oxysporum). Niektóre gatunki wykazują dużą odporność na ekstremalne warunki otoczenia (np. niską lub wysoką temperaturę, silne zasolenie, małą wilgotność, niskie pH). Zarodniki pleśni w ogromnych ilościach unoszą się swobodnie wraz z prądami powietrza, stanowiąc istotny składnik planktonu powietrznego (aeroplanktonu).

Gatunki pleśni zaliczane są do dwóch typów w obrębie królestwa grzybów (Fungi):
  • grzybów sprzężniowych, sprzężniaków (Zygomycota) – przedstawiciele rodzaju Mucor (pleśniak) (np. pleśniak biały, Mucor mucedo; pleśniak groniasty, Mucor racemosus) oraz Rhizopus (rozłożek) (np. rozłożek czerniejący, Rhizopus stolonifer) należący do rzędu pleśniakowców (Mucorales);
  • grzybów workowych, workowców (Ascomycota) – przedstawiciele rodzaju Alternaria (np. Alternaria alternata); Aspergillus (kropidlak) (m.in. kropidlak czarny, Aspergillus niger); Cladosporium (np. Cladosporium cladosporioides); Penicillium (pędzlak) (m.in.  Penicillium chrysogenum); Fusarium (sierpik) (m.in. sierpik paciorkowaty, Fusarium moniliforme); Botrytis (gronowiec) (m.in. gronowiec szary, Botrytis cinerea) oraz Trichoderma (np. Trichoderma polysporum).

Liczne gatunki pleśni występują we wnętrzu budynków, gdzie rozwijają się na materiałach budowlanych, wykończeniowych lub termoizolacyjnych o wysokiej zawartości substancji organicznych (np. drewnie, tapetach, płytach gipsowo-kartonowych), w obrębie instalacji kanalizacyjnej lub systemów klimatyzacyjnych. Pleśń może także pojawiać się w wilgotnych, ciepłych pomieszczeniach pozbawionych swobodnego przepływu powietrza (np. piwnicach).
Rodzaje grzybów pleśniowych. Źródło: shutterstock

Cechy charakterystyczne pleśni


Pleśń jest potocznym określeniem mikroskopijnych grzybów strzępkowych (filamentalnych) tworzących na powierzchni podłoża organicznego gęsty nalot o białym, szarym, zielonawym, niebieskawym, żółtawym, pomarańczowym, różowym, brązowym lub czarnym zabarwieniu. Ciało grzybów pleśniowych stanowi wielojądrowa (komórczakowa) bądź wielokomórkowa grzybnia utworzona z nitkowatych i silnie rozgałęzionych strzępek przerastających podłoże.

Sprzężniaki (Zygomycota)

Pleśnie zaliczane do typu sprzężniaków tworzą watowate, wielojądrowe (komórczakowe) grzybnie zbudowane ze strzępek nie podzielonych wewnętrznymi przegrodami (septami). Rozprzestrzeniają się szybko po powierzchni podłoża za pośrednictwem długich poziomych strzępek (stolonów) z chwytnikami (ryzoidami). Grzybnie większości gatunków cechują się białym lub żółtawym zabarwieniem oraz obecnością prostych lub rozgałęzionych trzonków zarodnionośnych (sporangioforów). Sporangiofory uwieńczone są kulistymi zarodniami (sporangiami) o ciemnoszarej (pleśniaki, Mucor) bądź brązowo-czarnej barwie (rozłożki, Rhizopus). Pleśnie rozmnażają się bezpłciowo przez haploidalne zarodniki (sporangiospory) tworzące się w zarodniach (sporangiach). Dojrzałe zarodniki przenoszone są wraz z wiatrem, a po wylądowaniu na odpowiednim podłożu kiełkują, rozwijając się w nową grzybnię.
Budowa rozłożka czerniejącego (Rhizopus stolonifer). Źródło: shutterstock
Workowce (Ascomycota)

Pleśnie należące do typu workowców tworzą gęste i watowate wielokomórkowe grzybnie utworzone z sieci silnie rozgałęzionych strzępek podzielonych przegrodami wewnętrznymi (septami). Grzybnie, w zależności od gatunku, posiadają białą, szarą, zielonawą, niebieskawą, żółtawą, pomarańczową, różową, brązową bądź czarną barwą. Grzyby pleśniowe rozmnażają się bezpłciowo przez haploidalne zarodniki (konidia, konidiospory) produkowane w pęczkach lub długich łańcuszkach na szczytach prostych bądź rozgałęzionych strzępek, tzw. trzonków konidialnych (konidioforów). Konidiofory, w zależności od gatunku, mogą być pędzelkowate (pędzlaki, Penicillium) bądź zwarte i główkowate (kropidlaki, Aspergillus). Konidia rozsiewane są wraz z prądami powietrza i po opadnięciu na odpowiednie podłoże organiczne zaczynają kiełkować, tworząc nitkowate i septowane strzępki rozrastające się w nową grzybnię.
Cykl rozwojowy pędzlaka (Penicillium). Źródło: shutterstock

Znaczenie biologiczne pleśni


Większość grzybów pleśniowych stanowią organizmy saprotroficzne (saprobionty, roztocza) żyjące w glebie i odżywiające się martwą materią organiczną pochodzącą z rozkładających się  szczątków innych organizmów żywych (np. grzybów, glonów, roślin, zwierząt). Pleśnie bardzo szybko rozprzestrzeniają się po powierzchni podłoża, przerastając je i penetrując w każdym możliwym kierunku. Enzymy hydrolityczne wydzielane przez pleśnie do podłoża rozkładają złożone związki organiczne (np. skrobię, celulozę, ligninę) do związków prostszych, które po wchłonięciu przez strzępki wykorzystywane są jako składniki odżywcze w licznych procesach życiowych. Pleśnie, jako reducenci uczestniczący w mineralizacji związków organicznych, pełnią więc istotną rolę w obiegu materii w przyrodzie. Wiele gatunków odpowiedzialnych jest również za niszczenie przechowywanych produktów spożywczych (np. chleba, owoców, nasion, warzyw, przetworów owocowo-warzywnych). Zakażona żywność stanowi źródło szkodliwych mykotoksyn wytwarzanych głównie przez kropidlaki (np. aflatoksyny, kwas aspergilowy), pędzlaki (np. patulina, cytrynina, cytromycetyna) i sierpiki (np. fumonizyny).

Niektóre gatunki pleśni (np. Cladosporium) pasożytują na innych grzybach pasożytniczych zaliczanych do typu workowców (mączniakowców) i podstawczaków (rdzowców). Liczne grzyby pleśniowe są również pasożytami roślin i zwierząt, wywołując u tych organizmów infekcje i choroby grzybicze (tzw. mykozy):
  • fuzariozy – choroby roślin wywoływane przez sierpiki (Fusarium), np. fuzarioza kukurydzy, fuzarioza zbóż, fuzaryjna zgorzel bobu, fuzaryjne więdnięcie pomidora, choroba panamska bananowców;
  • alternariozy – choroby roślin wywoływane przez gatunki pleśni z rodzaju Alternaria, np. alternarioza buraka, brunatna plamistość liści ziemniaka, sucha plamistość liści ziemniaka, czerń krzyżowych;
  • szara pleśń – choroba roślin uprawnych i ozdobnych (np. truskawki, maliny, winorośli, róży, tulipana, pelargonii) wywoływana przez gronowca szarego (Botrytis cinerea);
  • mukormykozy – infekcje grzybicze zwierząt (w tym człowieka) wywoływane przez gatunki pleśni zaliczane do rzędu pleśniakowców (Mucorales) (np. pleśniaki, rozłożki), np. mukormykoza skórna, mukormykoza żołądkowo-jelitowa;
  • aspergilozy – infekcje grzybicze zwierząt (i człowieka) wywoływane przez niektóre gatunki kropidlaków (Aspergillus) – kropidlaka żółtego (Aspergillus flavus) i kropidlaka popielatego (Aspergillus fumigatus), np. aspergiloza skórna, aspergiloza płucna.

Unoszące się w powietrzu zarodniki pleśni z rodzaju Alternaria (np. Alternaria alternata), Cladosporium (np. Cladosporium cladosporioides), Penicillium (np. Penicillium chrysogenum), Aspergillus (np. kropidlak czarny, Aspergillus niger) są alergenami wywołującymi silne reakcje uczuleniowe u człowieka (katar sienny, astmę oskrzelową, zapalenie pęcherzyków płucnych).
Aspergiloza. Źródło: shutterstock

Zastosowanie pleśni


Pleśnie z rodzaju pędzlaków (Penicillium) wykorzystywane są w przemyśle spożywczym do produkcji serów pleśniowych, np. Camembert (Penicillium camemberti), Brie (Penicillium candidum), Roquefort (Penicillium roqueforti), Gorgonzola (Penicillium glaucum) i przemyśle farmaceutycznym do produkcji bakteriobójczych antybiotyków β-laktamowych – penicyliny oraz cefalosporyny (Penicillium chrysogenum). Pleśnie z rodzaju kropidlaków (Aspergillus), pleśniaków (Mucor) i rozłożków (Rhizopus) wykorzystywane są w przemyśle chemicznym do otrzymywania kwasów organicznych – kwasu cytrynowego (Aspergillus niger), itakonowego (Aspergillus itaconicus), γ-linoleinowego (Mucor favanieus) i mlekowego (Rhizopus oryzae) oraz w procesie oczyszczania i biodegradacji ścieków przemysłowych (Aspergillus oryzae, Aspergillus niger, Rhizopus oligosporus). Grzyby pleśniowe Cladosporium i Trichoderma są stosowane w biologicznej ochronie roślin uprawnych (np. roślin warzywnych, sadowniczych, ozdobnych) przed drobnoustrojami chorobotwórczymi (wirusami, bakteriami, grzybami).
Ser pleśniowy Roquefort z charakterystycznymi niebieskawymi żyłkami pędzlaka Penicillium roqueforti. Źródło: shutterstock

Bibliografia

  1. David Moore, Geoffrey D. Robson, Anthony P. J. Trinci; “21st Century Guidebook to Fungi”; Cambridge University Press, 2011.;
  2. Sunil K. Deshmukh, Mahendra K. Rai; “Biodiversity of Fungi: Their Role in Human Life ”; Science Publishers, Enfield 2005.;
  3. Jane B. Reece, Lisa E. Urry, Michael L. Cain, Steven A. Wasserman, Peter V. Minorsky, Robert B. Jackson; “Biologia Campbella”; Dom Wydawniczy Rebis, Poznań 2020. ;
  4. Eldra Pearl Solomon, Linda R. Berg, Diana W. Martin, Claude A. Villee; “Biologia”; Multico Oficyna Wydawnicza, Warszawa 1996.;
  5. Michael T. Madigan, John M. Martinko, Kelly S. Bender, Daniel H. Buckley, David A. Stahl; “Brock Biology of Microorganisms ”; Pearson Education, 2011.;
  6. Zdzisława Otałęga (red. nacz.) ; “Encyklopedia biologiczna T. IV, VIII, IX”; Agencja Publicystyczno-Wydawnicza Opres, Kraków 1998-1999.;
Legenda. Pokaż objaśnienia oznaczeń i skrótów
Szukaj
Oceń stronę
Ocena: 4.6
Wybór wg alfabetu:
a b c ć d e f g h i j k l ł m n o q p r s ś t u v w x y z ż ź