Kwas oleinowy – właściwości, działanie i zastosowanie kwasu oleinowego

W każdym oleju i tłuszczu znajdziemy mniejszą lub większą ilość kwasu oleinowego – najbardziej rozpowszechnionego ze wszystkich kwasów tłuszczowych. Nic dziwnego, że w ludzkim organizmie spełnia on bardzo ważne role, m.in. zapewniając prawidłową budowę błon komórkowych i zasilając komórki ciała w energię. Bez kwasu oleinowego zaburzona byłaby gospodarka hormonalna, transport minerałów, a nawet funkcjonowanie układu odpornościowego. Jak więc upewnić się, że mamy go na pewno pod dostatkiem?

Nasze ciało potrzebuje niewielkich ilości tłuszczu, aby zachować pełnię zdrowia. Mowa nie tylko o kaloriach, które stanowią paliwo dla organizmu, ale także o mechanizmach regulujących podstawowe funkcje fizjologiczne. Owe tłuszcze złożone są kwasów tłuszczowych, które w ciągu ostatnich lat stały się dość głośnym tematem medialnym – poleca się nam ograniczać spożycie szkodliwych nasyconych kwasów tłuszczowych, a zwiększać ilość nienasyconych kwasów w diecie. Wśród tych ostatnich szczególną sławą cieszą się kwasy jednonienasycone, do których zaliczamy także omega 9 – którego najsłynniejszym reprezentantem jest właśnie kwas oleinowy!

Czym jest kwas oleinowy?

Wyizolowany kwas oleinowy ma postać bezbarwnego lub blado słomkowego oleju o neutralnym zapachu. Unosi się on na wodzie i smakuje podobnie do smalcu. W temperaturze pokojowej jest substancją stałą lub pół-stałą, zaś temperatura topnienia, w zależności od postaci krystalicznej wynosi 13 lub 16 stopni C. Sama nazwa pochodzi od łacińskiego słowa oleum, czyli olej, co odnosi się oczywiści do powszechności kwasu oleinowego w przyrodzie.

W ludzkim organizmie kwas oleinowy tworzy przede wszystkim trójglicerydy, będące częścią naszej tkanki tłuszczowej (stanowią jej nawet do 50%), ale także buduje błony komórkowe odpowiedzialne za transport substancji odżywczych do komórki oraz wchodzi w skład estrów cholesterolowych. Ponadto jest składnikiem estrów woskowych, spotykanych np. w wosku pszczelim czy wosku karnauba, pozyskiwanego z brazylijskich palm. 

Pokarmowe źródła kwasu oleinowego

W pożywieniu, zarówno pochodzenia roślinnego, jak i zwierzęcego, znajdują się przede wszystkim trójglicerydowe estry kwasu oleinowego – czysta postać kwasu nie jest zazwyczaj spotykana w przyrodzie, a jeśli się pojawia, sprawia, że produkt jest niejadalny.
Najlepsze źródła kwasu oleinowego to:

• oliwa z oliwek, w której trójglicerydy kwasu oleinowego stanowią większość wszystkich tłuszczy;
• olej z orzechów pekan, w którym kwas oleinowy wynosi nawet 75% objętości;
• olej rzepakowy (61%);
• olej z orzechów ziemnych (36-67%);
• olej z makadamii (ok. 60%);
• olej słonecznikowy (20-80%).

Poza tym kwas oleinowy w większych ilościach znajduje się również w oleju z pestek winogron, oleju rokitnikowym, sezamowym oraz makowym. Ponadto dobrymi jego źródłami są owoce durianu, tłuszcz z kurczaka i indyka oraz smalec.

Zastosowania kwasu oleinowego

Kwas oleinowy jest nieodłączną częścią ludzkiej diety, choć ze względów zdrowotnych bywa również dodawany do produktów żywnościowych, a naukowcom udało się już nawet opracować bardziej zasobne w niego warianty oleju słonecznikowego oraz rzepakowego.

Ale unikalne właściwości i łatwo dostępność kwasu oleinowego sprawiły, że znalazł zastosowanie również w przemyśle farmakologicznym. Jako tzw. „substancja pomocnicza” wchodzi on w skład leków, zapewniając im pożądaną konsystencję, ale nie wpływając w żaden sposób na funkcjonowanie związku czynnego. Wykorzystywany jest również jako emulgator, czyli składnik poprawiający konsystencję produktów zawierających frakcję olejową oraz jako rozpuszczalnik dla produktów w aerozolach. W kosmetyce jest ważnym składnikiem mydeł oraz cennymi emolientem, który pozwala zatrzymać wilgoć w skórze i chronią ją przed działaniem szkodliwych czynników zewnętrznych. Dalej, wykorzystuje się go do wyrobu lubrykantów, detergentów oraz substancji powlekających i uszczelniających.

W bardziej specjalistycznych zastosowaniach kwas oleinowy pojawia się jako składnik topników do lutowania wykorzystywanych przy produkcji witraży oraz jako czynnik umożliwiający syntezę nanocząsteczek. W celach przemysłowych kwas oleinowy o czystości sięgającej 96% pozyskuje się zwykle z oliwy z oliwek lub wody odpadowej powstającej w procesie jej produkcji.

Czy kwas oleinowy jest zdrowy?

Mimo, że w tak bezpośredni sposób kwas oleinowy związany jest tkanką tłuszczową i cholesterolem, jego znaczenie dla ludzkiego zdrowia jest przede wszystkim pozytywne. Najgłośniejszą i najważniejszą z punktu widzenia globalnego społeczeństwa korzyścią z jego konsumpcji jest zmniejszenie ryzyka rozwoju choroby wieńcowej serca. Zastępując więc oliwą z oliwek tłuszcze nasycone w diecie możemy spodziewać się zmian w poziomie lipidów w osoczu, obniżenia poziomu krzepliwości krwi oraz poprawy homeostazy glukozy, czyli zdolności organizmu do utrzymywania względnie stałego poziomu cukru we krwi.

Z badań opublikowanych w 2008 r. przez zespół naukowy z USA i Hiszpanii wynika wręcz, że to właśnie kwas oleinowy jest czynnikiem odpowiedzialnym za zdolność oliwy z oliwek do redukowania nadciśnienia tętniczego. Jego bogactwo w diecie w wydatny sposób przyczynia się również do poprawy stosunku dobrego cholesterolu HDL w stosunku do „złego” LDL, zmniejszenia odporności na insulinę oraz redukcji markerów łączonych ze stanami zapalnymi układu krążenia. Kwas oleinowy jest więc przede wszystkim ważnym wsparciem dla zdrowia serca, a pośrednio ogranicza również ryzyko rozwoju cukrzycy typu II!

Z pogłębionych studiów (Perdomo i in., 2015) wynika również, że estry kwasu oleinowego występujące obficie w olejach roślinnych aktywnie zapobiegają rozwojowi arteriosklerozy, czyli potocznie mówiąc miażdżycy naczyń krwionośnych. Według brazylijskich uczonych z kolei w szerszym kontekście kwas oleinowy korzystnie wpływa również na choroby autoimmunologiczne i stany zapalne, a przy tym posiada potencjał zwalczania bakterii oraz grzybów odpowiadających za wiele ludzkich infekcji. Badania na gryzoniach wykazały np. skuteczność kwasu oleinowego w walce z pałeczką okrężnicy (E. coli), listeriozą czy H. pylori odpowiedzialnym za chorobę wrzodową. Dokładny mechanizm, w jaki kwas oleinowy oddziałuje na nasz układ odpornościowy, nie jest jeszcze znany, ale wszystko przemawia na jego korzyść.

Z dalszych badań na uwagę zasługuje potwierdzenie skuteczności kwasu oleinowego w gojeniu ran (Cardoso i in., 2011), a przede wszystkim w prewencji i zwalczaniu raka. Według artykułu opublikowanego w 2003 r. przez amerykański Narodowy Instytut Raka oliwa z oliwek ogranicza procesy nowotworowe w jelicie grubym powodując śmierć komórek rakowych, a ponadto może również redukować ekspresję odpowiedzialnego za raka piersi!

Jak wykorzystywać kwas oleinowy?

Czy z racji na powszechną dostępność kwasu oleinowego w tłuszczach roślinnych i zwierzęcych nie mamy go wszyscy dosyć? Niestety, profil lipidowy współczesnej diety zachodniej jest pod tym kątem wysoce niezadawalający. Owszem spożywamy wystarczająco dużo (a nawet za dużo) tłuszczów, ale gro z nich stanowią kwasy tłuszczowe nasycone, a często i jednoznacznie szkodliwe tłuszcze typu trans. W efekcie pracujemy intensywnie na nadwagę i nadciśnienie oraz podwyższamy aktywnie poziom cholesterolu we krwi.

Aby skorzystać z dobrodziejstw kwasu oleinowego należy więc zastąpić nim inne niekorzystne tłuszcze. Wskazane jest więc ograniczanie spożycia mięsa i masła, na korzyść olejów roślinnych, przede wszystkim oliwy z oliwek z pierwszego tłoczenia. Można ją dodawać zarówno do sałatek, jak i dań na ciepło. Zdaniem amerykańskiej Agencji ds. Żywności i Leków (FDA) już 20 g bogatych w kwas oleinowy tłuszczów dziennie w znaczący sposób obniża prawdopodobieństwo rozwoju chorób serca – odpowiada to ilości półtora łyżki oliwy z oliwek. Podkreślmy jednak, że nie chodzi o zwiększanie ogólnej ilości tłuszczów w diecie, ale o zmianę ich proporcji!

Kwas oleinowy nie wydaje się przy tym przedstawiać zagrożenia dla zdrowia, chociaż, oczywiście, konsumowany w zbyt wysokich dawkach może, jak każdy tłuszcz, przyczyniać się do rozwoju nadwagi, która sama w sobie jest poważnym ryzykiem. Ogólnie rzecz biorąc, wychwalana przez specjalistów od żywienia na całym świecie dieta śródziemnomorska jest jednoznacznie najlepszych sposobem na zapewnienie właściwej ilości dobroczynnego kwasu oleinowego w rodzinnym jadłospisie. Zwłaszcza, że pozytywnym skutkiem ubocznym jej stosowania jest zwykle również redukcja nadwagi!