![Jaszczurka murowa. I, Manfred Heyde [GFDL, CC-BY-SA-3.0 or CC BY-SA 2.5-2.0-1.0], via Wikimedia Commons](https://www.ekologia.pl/wp-content/uploads/2023/03/WallLizard_max.jpg)

![Jaszczurka zielona - samiec i samica.By Kat1100 (Own work) [GFDL or CC BY 3.0], via Wikimedia Commons](https://www.ekologia.pl/wp-content/uploads/2023/03/Greenlizard_pair_max.jpg)




Jaszczurkowate, jaszczurki właściwe (Lacertidae) – rodzina gadów z rzędu łuskonośnych (Squamata) obejmująca ok. 300 gatunków.
Występowanie i środowisko życia
Jaszczurkowate występują na całym obszarze Europy, w Afryce (z wyjątkiem Madagaskaru) oraz w Azji. Są obecne na wielu wyspach – Wyspach Kanaryjskich (kanaryjki Gallotia), wyspach Morza Śródziemnego (np. murówki Podarcis) oraz Indonezji (rodzaj Takydromus). W Polsce żyją dwa gatunki – jaszczurka zwinka (Lacerta agilis) i jaszczurka żyworodna (Zootoca vivipara).
Jaszczurki właściwe zamieszkują różnorodne środowiska – lasy, zadrzewienia, sawanny, stepy, pustynie oraz obszary górskie (do wysokości ok. 3000 m n.p.m.); jeden gatunek swoim zasięgiem przekracza koło podbiegunowe północne (jaszczurka żyworodna).
Są głównie zwierzętami naziemnymi; niektóre gatunki żyją na skałachdrzewa na drzewo lotem ślizgowym (Holaspis guentheri). Jaszczurkowate są aktywne w ciągu dnia. Gatunki zamieszkujące chłodniejsze strefy klimatyczne zapadają w sen zimowy.
Historia ewolucyjna i podział systematyczny
Pierwotne jaszczurki właściwe znane są w zapisie kopalnym od eocenu; formy zbliżone do gatunków współczesnych występowały w oligocenie, ok. 24 mln lat temu.
Rodzina jaszczurkowatych (Lacertidae) zaliczana jest do podrzędu jaszczurek (Lacertilia) w obrębie rzędu łuskonośnych (Squamata). Rodzina obejmuje ok. 300 gatunków zgrupowanych w 39 rodzajach i 2 podrodzinach – Gallotiinae, do której należą jaszczurki występujące na Wyspach Kanaryjskich (Gallotia) i w regionie śródziemnomorskim (Psammodromus) oraz Lacertinae (z plemionami Eremiadini i Lacertini), obejmującą większość gatunków z rodziny.
Jaszczurkowate są gadami małej lub średniej wielkości; największe gatunki to kanaryjka mniejsza (Gallotia stehlini) osiągająca długość do 80 cm (wraz z ogonem) i jaszczurka perłowa (Timon lepidus) osiągająca długość do 90 cm.
Jaszczurkowate charakteryzują się wydłużonym ciałem. Głowa pokryta symetrycznie ułożonymi tarczami rogowymi osadzona jest na wyraźnie zaznaczonej szyi; u części gatunków pod tarczkami znajdują się płytki kostne (osteodermy). Powieki jaszczurek są przeważnie ruchome i pokryte drobnymi łuskamikościach szczęki i żuchwy. Jaszczurkowate posiadają dobrze wykształcony, rozwidlony na końcu język oraz dobrze rozwinięty narząd Jacobsona.
Grzbietowa powierzchnia ciała pokryta jest drobnymi sześciokątnymi łuskami. Na pograniczu szyi i tułowia po stronie brzusznej znajduje się tzw. kołnierzyk utworzony z większych, poprzecznie ułożonych łusek, który ma znaczenie taksonomiczne.
Ogon jaszczurkowatych jest długi i biczykowaty; wykazuje zdolność do autotomii (odruchowego odrzucenia najczęściej w trakcie ucieczki przed drapieżnikiem) oraz szybkiej regeneracji.
Kończyny są dobrze rozwinięte i silnie umięśnione; posiadają po 5 długich palców zakończonych pazurami. Większość gatunków posiada otwory udowe po wewnętrznej stronie ud, przez które podczas pory godowej wydostają się feromony.
Pożywienie
Jaszczurkowate odżywiają się przede wszystkim bezkręgowcami – pająkami, owadami, stonogami, dżdżownicami, ślimakami oraz gąsienicami motyli. Niektóre gatunki odżywiają się również jajami i drobnymi kręgowcami (jaszczurkami i innymi gadami, pisklętami ptaków, młodymi ssakami). Schwytane ofiary są chwytane i miażdżone w szczękach, a następnie połykane. Większość gatunków drapieżnych uzupełnia swa dietę pokarmem roślinnym.
Gatunki zasiedlające wyspy są przeważnie roślinożernenektarem kwiatów oraz dojrzałymi owocami, np. kanaryjka niebieskoplama (Gallotia galloti) lub nasionami, jak kanaryjka mniejsza (Gallotia stehlini).
U niektórych gatunków, zarówno drapieżnych, jak i roślinożernych, występuje zjawisko kanibalizmu, np. jaszczurka zwinka może żywić się młodymi osobnikami swojego gatunku lub innych gatunków jaszczurek.
Rozmnażanie i rozwój
Samce jaszczurkowatych w okresie godowym są jaskrawo ubarwione, wykazują silne zachowania terytorialne – toczą walki z innymi samcami o prawo do kopulacji z samicą. Występuje dymorfizm płciowy – samce i samice różnią się miedzy sobą ubarwieniem.
Jaszczurkowate rozmnażają się na lądzie. Są głównie zwierzętami jajorodnymi, nieliczne gatunki są jajożyworodne, jak Eremias multiocellata i jaszczurka żyworodna (Zootoca vivipara), która na większości obszaru występowania wydaje na świat od kilku do kilkunastu młodych po ciąży trwającej ok. 3 miesiące; na południowych krańcach zasięgu jest jajorodna.
Samice po zapłodnieniu składają po kilka-kilkanaście jaj w miękkiej, pergaminowej osłonie, które następnie zagrzebują w ziemi. Jaszczurkowate nie opiekują się swoimi młodymi. Młode wylegają się po kilku tygodniach; zwykle różnią się ubarwieniem od osobników dorosłych – są znacznie ciemniejsze.
W rodzinie jaszczurek właściwych występuje 7 gatunków partenogenetycznych (reprezentowanych wyłącznie przez samice), powstałych w wyniku hybrydyzacji gatunków biseksualnych. Należą do nich: Darevskia armeniaca, D. bendimahiensis, D. dahli, D. rostombekovi, D. sapphirina, D. unisexualis oraz D. uzzeli.
Gatunek Darevskia rostombekovi powstały w wyniku skrzyżowania się samca gatunku Darevskia portschinskii i samicy gatunku Darevskia raddei jest jedynym przykładem kręgowca monoklonalnego; pozostałe gatunki partenogenetyczne wykazują większe zróżnicowanie genetyczne.