Łuskonośne (Squamata) – najliczniejszy rząd z podgromady lepidozaurów (Lepidosauria) obejmujący ok. 10,2 tys. gatunków pokrytych łuskami gadów (jaszczurek, węży i amfisben) występujących na całej kuli ziemskiej (z wyjątkiem Antarktydy).
Występowanie i środowisko życia
Jaszczurki i węże zamieszkują wszystkie kontynenty oraz większość wysp oceanicznychIslandia, Irlandia) i pacyficznych (Nowa Zelandia). Największa liczba gatunków występuje w strefie subtropikalnej i tropikalnej; węże morskie występują w ciepłych wodach przybrzeżnych Oceanu Indyjskiego i Spokojnego. Amfisbeny żyją wyłącznie w strefie tropikalnej i subtropikalnej Europy, Afryki, Azji, Ameryki Południowej i Północnej.
Łuskonośne są głównie zwierzętami lądowymi, zasiedlającymi różnorodne środowiska (lasy, stepy, sawanny, pustynie, obszary górskieżmija zygzakowata, jaszczurka żyworodna). Większość gatunków stanowią formy naziemne; liczne gatunki są nadrzewne (np. kameleony, pytony) bądź podziemne (amfisbeny, beznogie jaszczurki z rodziny scynkowatych, węże z rodziny ślepuchowatych). Część prowadzi ziemno-wodny tryb życia (np. agamy błotne, anakondy, zaskrońceCzytaj więcej >
Lepidozaury (Lepidosauria), nadrząd gadów obejmujący rząd łuskonośnych (Squamata) i rząd gadów ryjogłowych (Sphenodontia), pojawiły się po raz pierwszy w późnym permie, ok. 265 mln lat temu. Pierwsze łuskonośne z rzędu jaszczurek pojawiły się we wczesnej jurze (ok. 200 mln lat temu); pierwsze węże i amfisbeny – w późnej kredzie (ok. 100 mln lat temu).
Łuskonośne (Squamata) stanowią rząd gadów (Reptilia) z podgromady diapsydów (Diapsida) i nadrzędu lepidozaurów (Lepidosauria). Rząd łuskonośnych obejmuje ok. 10,2 tys. gatunków zgrupowanych w trzech podrzędach – jaszczurek (Lacertilia) (ponad 6 tys. gatunków), węży (Serpentes) (ok. 3,6 tys. gatunków) oraz amfisben (Amphisbaenia) (ok. 200 gatunków).
Wygląd
Łuskonośne charakteryzują się wydłużonym ciałem pokrytym rogowymi łuskami i obecnością rogowych tarczek na głowie i brzuchu; gady te posiadają czaszkę diapsydalną (dwa doły skroniowe), uzębienie akrodontyczne lub pleurodontyczne, rozdwojony na końcu język, dobrze wykształcony narząd Jacobsona i otwór kloaki ustawiony poprzecznie do długiej osi ciała.
Jaszczurki cechują się smukłym ciałem długości od 14-18 mm (gekon Sphaerodactylus ariasae) do 3 m (waran z Komodo, Varanus komodoensis). Głowa osadzona jest na wyraźnej szyi; otwór ucha zewnętrznego jest dobrze widoczny. Powieki są zwykle ruchome; rzadziej zrośnięte i przezroczyste. Kości żuchwy są silnie zrośnięte, co pozwala na miażdżenie pokarmu. Język jest zwykle rozwidlony na końcu, rzadziej duży i mięsisty (legwany). Kończyny jaszczurek są dobrze wykształcone i zakończone pazurami; palce niektórych gatunków opatrzone są przylgami (gekony, anolisy, niektóre scynki) bądź zrośnięte są w „szczypce” (kameleony). Część jaszczurek jest beznoga (np. padalec zwyczajny) bądź posiada silnie zredukowane kończyny (np. płatonogi). Ogon jest długi, chwytny u części gatunków (kameleony, niektóre gekony). Większość jaszczurek wykazuje zdolność do autotomii (odruchowego odrzucenia ogona w razie zagrożenia).
Węże cechują się silnie wydłużonym ciałem długości od 10 cm (Tetracheilostoma carlae) do ponad 10 m (pyton siatkowy, Python reticulatus). Szyja i ogon są krótkie w porównaniu z tułowiem (kręgosłup niektórych gatunków tworzy ponad 400 kręgów). Węże nie posiadają ucha zewnętrznego i środkowego oraz powiek; oczy przykryte są przezroczystymi „okularami”. Kości żuchwy połączone są więzadłem, co umożliwia połykanie zdobyczy w całości. Język jest wyraźnie rozwidlony na końcu. Gatunki jadowite w górnej szczęce posiadają różnie wykształcone zęby jadowe. Węże nie mają kończyn; resztki obręczy miednicowej zachowane są u niektórych gatunków (np. dusicieli).
Amfisbeny są niewielkimi gadami o robakowatym ciele otoczonym pierścieniami z łusek; osiągają długość od 9-12 cm (Chirindia rondoensis) do 75 cm (Amphisbaena alba). Głowa jest klinowata, oczy są zredukowane i ukryte pod zrośniętymi powiekami; brak jest otworów usznych. Amfisbeny są beznogie, obręcze barkowa i miednicowa są zredukowane; wyjątek stanowi kilka gatunków z rodziny Bipedidae posiadających krótkie, pięciopalczaste kończyny przednie (np. ajolot, Bipes biporus). Ogon jest bardzo krótki i gruby; u niektórych gatunków łamliwy.
Pożywienie
Łuskonośne są zwierzętami drapieżnymiroślinnym (np. legwan zielony odżywia się liśćmi, kwiatami, owocami i pędami roślin, legwan morski – glonami morskimi). Jaszczurki przeważnie polują głównie na owady i inne bezkręgowcekręgowcami, jajami lub padliną. Węże są wyłącznie mięsożerne, żywią się drobnymi kręgowcami (rybami, jaszczurkami, wężami, ptakami, ssakami), jajami oraz bezkręgowcami (np. owadami). Głównym pokarmem amfisben są mrówki i termity.
Rozmnażanie i rozwój
Łuskonośne są jajorodne, jajożyworodne bądź żyworodne; nieliczne są partenogenetyczne (np. waran z Komodo). Zapłodnienie jest wewnętrzne, odbywa się za pomocą parzystych uchyłków kloaki stanowiących narząd kopulacyjny (tzw. półprącie, hemipenis). Rozwój jest prosty; temperaturowa determinacja płci występuje u niektórych jaszczurek (np. agamy brodatej).
Niektóre węże i jaszczurki wykształciły pewne formy opieki nad potomstwem, np. żółtopuziki i scynki opiekują się jajami, chroniąc je przed drapieżnikami i wyschnięciem; samice kobry królewskiej budują gniazda, w których pobliżu pozostają do czasu wyklucia się młodych; samice pytonów ogrzewają jaja dzięki skurczom mięśni.
Bibliografia:
- Encyklopedia biologiczna T. I, IV, VI, XI, Zdzisława Otałęga (red. nacz.), Agencja Publicystyczno-Wydawnicza Opres, Kraków 1998-2000.
- Gady, Hanna Dobrowolska, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1990.
- Herpetology. An Introductory Biology of Amphibians and Reptiles, Laurie J. Vitt Janalee P. Caldwell, Elsevier LTD, Oxford 2013.
- Historia ewolucji, Steve Parker (red. naukowa), Wydawnictwo Arkady, Warszawa 2017.
- Mały słownik zoologiczny. Gady i płazy, Włodzimierz Juszczyk, Wiedza Powszechna, Warszawa 1986.
- The Diversity of Amphibians and Reptiles. An Introduction, John L. Cloudsley-Thompson, Springer, Heidelberg 2011.
