Niedźwiedziowate (Ursidae) – rodzina ssaków z rzędu drapieżnych (Carnivora) obejmująca 8 gatunków występujących w Eurazji, Ameryce Północnej oraz Ameryce Południowej.
Występowanie i środowisko życia
Niedźwiedziowate występują głównie na obszarach półkuli północnej – w Europie, Azji oraz Ameryce Północnej. Wyjątkiem jest niedźwiedź andyjski (Tremarctos ornatus) występujący w lasach górskich Andów w płn. części Ameryki Południowej oraz niedźwiedź malajski, biruang (Helarctos malayanus), którego zasięg częściowo obejmuje obszary półkuli południowej.
Gatunkiem o największym zasięgu na półkuli północnej jest niedźwiedź brunatny (Ursus arctos) żyjący w lasach nizinnych i górskich Ameryki Północnej i Eurazji; w Polsce występuje głównie w Bieszczadach, Tatrach, Beskidzie Sądeckim, Śląskim i Żywieckim. Na obszarach leśnych Ameryki Północnej występuje niedźwiedź czarny, baribal (Ursus americanus). Obszary wokół bieguna północnego zamieszkuje niedźwiedź polarny (Ursus maritimus) żyjący na wybrzeżach, wyspach oraz pakach lodowych Oceanu Arktycznego.
Gatunkami występującymi w Azji są niedźwiedź himalajski (Ursus thibetanus) żyjący w lasach górskich od Hindukuszu po JaponięChin, Płw. Indochińskiego i Malajskiego oraz Indonezji (Borneo, Sumatra); wargacz (Melursus ursinus) żyjący na obszarach trawiastych oraz w nizinnych i górskich lasach Indii i Sri Lanki oraz panda wielka (Ailuropoda melanoleuca) występująca w wysokogórskich lasach bambusowych Chin.
Niedźwiedziowate pojawiły się w eocenie ok. 38 mln lat temu w Ameryce Północnej. Były to niewielkie zwierzęta pokroju szopa, zaliczane do wymarłej podrodziny Amphicynodontinae z najstarszymi przedstawicielami z rodzaju Parictis (38-18 mln lat temu) oraz Allocyon (34-30 mln lat temu). Przodek współczesnych gatunków, Ursavus, występował na obszarze Eurazji i
Ameryki Północnej w miocenie 25,3-5,3 mln lat temu; współczesne rodzaje pojawiły się ok. 15-20 mln lat temu. Rodzina niedźwiedziowatych (Ursidae) należy do podrzędu psokształtnych (Caniformia) w obrębie rzędu drapieżnych (Carnivora). Obejmuje 8 gatunków zgrupowanych w 5 rodzajach.
Wygląd
Niedźwiedziowate cechują się masywną budową ciała, dużą głową, małymi oczami, niewielkimi, okrągłymi uszami, krótkimi kończynami oraz szczątkowym ogonem. Sierść jest długa i gęsta, najczęściej jednobarwna – brązowa, czarna lub biała; pandy są czarno-białe. Na piersi niektórych gatunków występują charakterystyczne znaczenia (białe u wargaczy i niedźwiedzi himalajskich; żółte u niedźwiedzi malajskich). Niedźwiedź andyjski posiada białe lub żółte obwódki wokół oczu.
Największymi gatunkami są niedźwiedź polarny o masie ciała samców 350-700 kg i długości ciała 2,4-3 m oraz niedźwiedź kodiacki (podgatunek niedźwiedzia brunatnego) o masie ciała samców 300-600 kg i długości 2,4 m. Najmniejszym gatunkiem jest niedźwiedź malajski o masie ciała 25-65 kg oraz długości 100-140 cm.
Czaszka jest masywna z dobrze rozwiniętymi łukami jarzmowymi. Uzębienie cechuje się dużymi siekaczami, mocnymi i ostrymi kłami oraz płaskimi zębami trzonowymi z tępymi guzkami przystosowanymi do rozcierania pokarmu. Ssaki te nie posiadają łamaczy.
Niedźwiedzie są stopochodne. Kończyny są krótkie i mocne, 5-palczaste, zakończone długimi, zakrzywionymi i niewysuwalnymi pazurami, służącymi do kopania, wspinania się po drzewach, rozrywania oraz chwytania zdobyczy. Panda wielka posiada przeciwstawny „szósty palec” powstały z przekształcenia kości nadgarstka umożliwiający przytrzymywanie pędów bambusa podczas żerowania. Palce niedźwiedzia polarnego o krótkich i mocnych pazurach spięte są do połowy błoną pławną.
Tryb życia
Niedźwiedziowate prowadzą przeważnie samotniczy tryb życia. Większość gatunków stanowią zwierzęta nocne; niektóre są aktywne w ciągu dnia (niedźwiedź polarny). Mają bardzo dobrze rozwinięty zmysł węchu. Dobrze i szybko biegają, wspinają się na drzewa oraz pływają.
Niektóre gatunki (niedźwiedź brunatny, baribal, niedźwiedź himalajski) zapadają w płytki sen zimowy; jako legowisko zimowe (gawrę) wykorzystują jaskinie, rozpadliny skalne, duże dziuple, zwalone pnie drzew oraz nory wykopane w śniegu.
Niedźwiedziowate porozumiewają się za pomocą sygnałów dźwiękowych (m.in. mlaskanie językiem, pomrukiwanie, warczenie, sapanie, szczękanie zębami) oraz sygnałów wizualnych (np. przyjmowanie postawy dwunożnej w razie zagrożenia, obnażanie kłów podczas ustalania hierarchii między samcami).
Niedźwiedziowate znakują swoje terytorium przez ocieranie się o pnie drzew, rozdrapywanie i ogryzanie kory, a także pozostawianie śladów zapachowych (moczu lub wydzieliny gruczołów okołoodbytowych).
Pożywienie
Większość gatunków jest wszystkożernadiecie przeważa pokarm pochodzenia roślinnego (korzonki, cebule, pędy i liście roślin, owoce – jagody, orzechy). Żywią się także grzybami, mięsem ssaków kopytnych i gryzoni, jajami i pisklętami ptaków, rybami, owadami (mrówkami, termitami), miodem oraz padliną. Wyjątek stanowi panda wielka żywiąca się niemal wyłącznie pędami bambusa oraz niedźwiedź polarny żywiący się głównie mięsem ryb i fok.
Rozmnażanie i rozwój
Ciąża w zależności od gatunku trwa od 3 do 9 miesięcy. Poród u gatunków hibernujących odbywa się podczas snu zimowego. Miot liczy 1-4 ślepych, głuchych i słabo owłosionych młodych. Potomstwem zajmują się samice. Młode odżywiają się mlekiem matki przez pierwszy rok życia i pozostają pod jej opieką przez 2-3 lata; w tym okresie samica nie zachodzi ponownie w ciążę.
Niektóre gatunki noszą młode na grzbiecie (pandy, wargacze). Osiągają dojrzałość płciową w wieku 3-6 lat. Średnia długość życia w środowisku naturalnym wynosi ok. 25 lat.
Bibliografia
- Encyklopedia biologiczna T. VII-VIII, Zdzisława Otałęga (red. nacz.), Agencja Publicystyczno-Wydawnicza Opres, Kraków 1999.
- Mammal Species of the World. A Taxonomic and Geographic Reference, Don E. Wilson, DeeAnn M. Reeder, Johns Hopkins University Press, 2005.
- Ssaki świata, Jiři Gaisler, Jan Zejda, Wydawnictwo Muza, Warszawa, 1997.
- Ssaki, Włodzimierz Serafiński, Ewa Wielgus-Serafińska, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1988.
- The Encyclopedia of Mammals, David W. MacDonald, Sasha Norris, Brown Reference Group, London 2006.
- Zwierzęta. Encyklopedia ilustrowana, red. Ewa Turyn, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2005.
