ochrona czynna
Ochrona czynna – forma częściowej ochrony przyrody zakładająca większą, w porównaniu do ochrony biernej, ingerencję człowieka w procesy zachodzące w ekosystemie naturalnym, nie zakłócającą jego prawidłowego funkcjonowania. Ochrona czynna dopuszcza stosowanie zabiegów ochronnych w celu przywrócenia pierwotnego stanu ekosystemów naturalnych oraz składników środowiska przyrodniczego (ochrona czynna odtwarzająca, ochrona czynna renaturalizacyjna), utrzymania określonych siedlisk przyrodniczych i siedlisk zagrożonych gatunków (ochrona czynna stabilizująca) oraz zachowania bioróżnorodności na poziomie genetycznym, gatunkowym i siedliskowym (czynna ochrona gatunkowa).
Strategie czynnej ochrony przyrody
Ochrona przyrody jest działalnością człowieka mającą na celu zachowanie różnorodności biologicznej (bioróżnorodności) na poziomie genetycznym, gatunkowym i siedliskowym, utrzymanie prawidłowego przebiegu procesów ekologicznych oraz stabilności ekosystemów naturalnych, zapewnienie przetrwania zagrożonym gatunkom organizmów żywych (głównie roślin i zwierząt), zachowanie siedlisk przyrodniczych oraz zasobów przyrody nieożywionej (powietrza, wód, gleb i utworów skalnych), przywracanie naturalnego stanu ekosystemom oraz składnikom środowiska przyrodniczego, a także kształtowanie właściwych postaw człowieka wobec przyrody. Działalność ta, wykorzystująca osiągnięcia wielu dziedzin nauk przyrodniczych (biologii, ekologii, fitosocjologii, geologii oraz geografii), obejmuje ochronę gatunkową mającą na celu ochronę rzadkich i zagrożonych gatunków wraz z ich siedliskami oraz ochronę obszarową mającą na celu zachowanie cennych przyrodniczo ekosystemów naturalnych, realizowanych poprzez tworzenie parków narodowych, rezerwatów przyrody, parków krajobrazowych, obszarów chronionego krajobrazu oraz użytków ekologicznych.
Ochrona przyrody może przyjmować charakter ochrony ścisłej (ochrony całkowitej, ochrony zupełnej) zakładającej całkowity brak ingerencji człowieka w przebieg naturalnych procesów zachodzących na terenie obszarów chronionych (rezerwatach, parkach narodowych) oraz zabezpieczenie tych obszarów przed oddziaływaniem czynników zewnętrznych, bądź może mieć charakter ochrony częściowej dopuszczającej przeprowadzanie określonych zabiegów ochronnych (konserwatorskich). Ochrona częściowa w rezerwatach i parkach narodowych może być realizowana w sposób zachowawczy (bierny) dopuszczający minimalną ingerencję człowieka, lub sposób czynny (kreatywny) zakładający znacznie większą ingerencję człowieka w naturalne procesy zachodzące w ekosystemie chronionym, która jednak nie zakłóca jego prawidłowego funkcjonowania. Działania ochronne przeprowadzane w ramach ochrony czynnej mają na celu utrzymanie określonych siedlisk przyrodniczych i siedlisk zagrożonych gatunków roślin i zwierząt (ochrona czynna stabilizująca), przywrócenie pierwotnego stanu ekosystemów oraz składników środowiska przyrodniczego (ochrona czynna odtwarzająca, ochrona czynna renaturalizacyjna) oraz zapewnienie przetrwania zagrożonym gatunkom (czynna ochrona gatunkowa realizowana w ramach ochrony in situ oraz ochrony ex situ).
Ochrona czynna obszarów chronionych
Czynna ochrona obszarowa prowadzona na obszarach chronionych (parkach narodowych, rezerwatach przyrody), skupia się na przywracaniu pierwotnych właściwości ekosystemom naturalnym i składnikom środowiska przyrodniczego m.in. przez odtwarzanie osuszonych bagien i torfowisk, przywracanie naturalnego biegu cieków wodnych (ochrona czynna renaturalizacyjna), zachowaniu wysokiej bioróżnorodności dzięki utrzymywaniu określonych siedlisk przyrodniczych oraz siedlisk zagrożonych gatunków roślin i zwierząt, m.in. przez koszenie i wypasanie zwierząt zapobiegające procesom sukcesji naturalnej (ochrona czynna stabilizująca) oraz ochronie tych obszarów przed niekorzystnym oddziaływaniem czynników zewnętrznych (abiotycznych i biotycznych). Zabiegi ochronne w ramach ochrony czynnej realizowane są przeważnie w obrębie ekosystemów półnaturalnych oraz antropogenicznych (powstałych wskutek działalności człowieka), stanowiących często ekosystemy nietrwałe znajdujące się w przejściowym stadium rozwojowym, czyli przejściowym stadium sukcesji ekologicznej (np. łąki, pastwiska, polany śródleśne, murawy kserotermiczne).
Ochrona czynna ekosystemów leśnych obejmuje przebudowę drzewostanów mającą na celu dostosowaniu ich struktury oraz składu gatunkowego do wymogów określonego siedliska (unaturalnienie drzewostanów) oraz wzmocnieniu ich odporności na działanie czynników zewnętrznych (np. masowe pojawy szkodników). Zabiegi ochronne w ramach przebudowy drzewostanów polegają głównie na wycinaniu gatunków obcych (pochodzących często ze sztucznych nasadzeń) i wprowadzaniu na ich miejsce gatunków rodzimych (np. przebudowa monokultur sosnowych w naturalne lasy liściaste i mieszane), regulacji i stabilizacji struktury drzewostanów poprzez cięcia pielęgnacyjne (trzebieże) oraz ochronie drzewostanów przed niekorzystnymi czynnikami zewnętrznymi poprzez zwalczanie chorób i szkodników (np. cięcia sanitarne, pozostawianie dziuplastych drzew oraz zakładanie budek lęgowych w celu ich zasiedlenia przez gatunki ptaków żywiące się szkodnikami drzew leśnych).
Ochrona czynna ekosystemów nieleśnych, takich jak m.in. ekosystemy bagienne i wodne (mokradła, torfowiska) oraz półnaturalne ekosystemy łąkowe i pastwiskowe, obejmuje ich renaturalizację polegającą na odtwarzaniu pierwotnych właściwości tych ekosystemów oraz stabilizację polegającą na zapobieganiu procesom sukcesji, czyli przekształcaniu się tych zbiorowisk w zbiorowiska leśne. Zabiegi ochronne prowadzone w ramach ochrony czynnej ekosystemów bagiennych i wodnych skupiają się głównie na przywracaniu pierwotnych stosunków wodnych w ich zlewni (usuwanie zapór wodnych, przywracanie naturalnego biegu cieków wodnych, blokowanie odpływu wód z obszarach podmokłych poddanych melioracji) oraz przywracaniu cennego składu gatunkowego tych zbiorowisk roślinnych (wysiew nasion, przenoszenie siana nasiennego). Na obszarze ekosystemów podmokłych oraz półnaturalnych ekosystemów łąk i pastwisk przeprowadzane są także zabiegi ochronne zapobiegające sukcesji krzewów i drzew, co umożliwia zachowanie wysokiej różnorodności biologicznej tych zbiorowisk roślinnych (koszenie, wypas zwierząt, usuwanie podrostów drzew i krzewów).
Czynna ochrona gatunkowa
Czynna ochrona gatunkowa stanowi formę ochrony przyrody mającą na celu utrzymanie różnorodności biologicznej na poziomie genetycznym, gatunkowym oraz siedliskowym, polegającą na objęciu ochroną prawną gatunków roślin, grzybów i zwierząt zagrożonych wyginięciem, czyli gatunków narażonych (VU, ang. vulnerable), gatunków zagrożonych (EN, ang. endangered) oraz krytycznie zagrożonych (CR, ang. critically endangered); gatunków rzadkich, czyli gatunków endemicznych i reliktowych, oraz gatunków ważnych ze względów ekologicznych bądź użytkowych (np. leczniczych). Działania ochronne realizowane w ramach ochrony gatunkowej z reguły dotyczą również siedlisk przyrodniczych zajmowanych przez gatunki objęte ochroną (połączenie ochrony gatunkowej z ochroną obszarową). Czynna ochrona gatunkowa może polegać na zabiegach ochronnych prowadzonych w warunkach naturalnych, czyli w środowisku występowania określonej populacji bądź gatunku (ochrona in situ), bądź w warunkach sztucznych, poza miejscem ich naturalnego występowania (ochrona ex situ).
Ochrona in situ realizowana jest głównie na obszarze parków narodowych oraz rezerwatów przyrody; obejmuje działania ochronne mające na celu wspomaganie przetrwanie danej populacji bądź gatunku w środowisku naturalnym (np. dokarmianie zwierząt, zakładanie budek lęgowych), zwiększenie liczebności i różnorodności genetycznej populacji danego gatunku (np. wprowadzanie nowych osobników), odtwarzanie i ochronę siedlisk gatunków chronionych, wyznaczanie korytarzy migracyjnych umożliwiających przemieszczanie się zwierząt, regulacja liczebności gatunków inwazyjnych konkurujących z gatunkami objętymi ochroną. Działania ochronne realizowane w ramach ochrony ex situ polegają głównie na prowadzeniu programów hodowlanych i rozmnażaniu zagrożonych gatunków w warunkach sztucznych (np. w ogrodach botanicznych, ogrodach zoologicznych, ośrodkach restytucji gatunków) i ich ponownym wprowadzaniu (reintrodukcji) do środowiska naturalnego oraz tworzeniu banków genowych (np. banków nasion).
